نقش روابط مفهومی در توسعه و دگرگونی معنایی نشانه‌ها ی زبانی (مطالعۀ موردی نیاز در شعر حافظ)

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسنده

هیات علمی گروه زبان و ادبیات فارسی دانشگاه رازی

چکیده

چکیده: آفرینندگان متون ادبی برای بیان نگرش خود به پدیده‌ها، گاه معانی برخی نشانه‌ها را گسترش می-دهند تا آنجا که گاه این معانی را دگرگون می‌کنند. این نشانه‌ها واژگان کلیدی هستند که دسترسی به معانی آن‌ها دشوار به نظر می‌رسد. امروزه معناشناسی و روابط مفهومی میان واژگان و جملات، می‌تواند امکان تحلیل عینی روند گسترش یا دگرگونی معنایی نشانه‌ها را فراهم کند و با بررسی روابط مفهومی نشانه‌ها، به نگرش آفرینندگان این متون نیز دست بیابد. در میان روابط مفهومی تضاد معنایی و شمول معنایی میان واژگان و از میان روابط مفهومی میان جملات، تضمن معنایی از کارآیی ویژه‌ای در تحلیلِ معنای نشانه‌های زبانی در متن برخوردارند. برای بیان نقش روابط مفهومی درگسترش و دگرگونی معنایی نشانه‌های زبانی، «نیاز» در شعر حافظ برگزیده شد. یافته‌ها نشان می‌دهند؛ روابط مفهومی میان واژگان و میان جملات، پیوندهای معنایی میان؛ «زهد» و« عُجب»، «خودبینی»، «کبر»، «فریبکاری» و «ریا»، معنای «زهد» را گسترش داده چنانکه با «ریا» شمول معنایی پیدا کرده‌ و ترکیب «زهد ریا» را پدید آورده‌است. معانی بافتی کلید واژگان؛ «زهد» و «ریا» و «نیاز» نشانگر آن است که حافظ در کنار روند آسیب‌شناسی اجتماعی و فردی «زهد»، پیوندهای پیچیده‌ای از دلالت‌ها و ارجاعات معانی ضمنی مبتنی بر تقابل میان «نیاز» و «زهد» آفریده که معنای نشانه‌ی «نیاز» را گسترش داده‌است و با پیوند و همپوشانی معنایی « نیاز» با اصطلاح «فقر عرفانی» مفهوم «زهد حافظانه» را در آن گنجانده است. بنابراین روابط مفهومی علاوه بر توان دستیابی بر نگرش شاعر، زمینه‌ی شناخت معانی گوناگون واژگان کلیدی متن را نیز فراهم می‌کند.

کلیدواژه‌ها

موضوعات

عنوان مقاله [English]

The role of conceptual relations in the development and transformation of the meaning of linguistic signs

نویسنده [English]

  • soussan jabri
Assistant Professor of Persian Language and Literature
چکیده [English]

In order to express their view of different phenomena, authors of literary texts occasionally expand upon the meaning of signs to the extent that their meanings would undergo a transformation. These signs would then function as keywords the meanings of which sound hard to grasp. Today, a semantic study and an examination of the conceptual relationship between words and sentences make possible the objective analysis of the processes involved in the semantic expansion and metamorphosis of the signs; having studied the conceptual relationship between the signs, the researcher could then easily comprehend the attitude and outlook of the author of the text. From among conceptual relationships, Hyponymy and contrast are specifically efficient in the semantic analysis of linguistic signs within a text. In order to highlight the role of conceptual relationships in the process of semantic expansion and metamorphosis of linguistic signs, semiotics of "need" in Hāfiz poetry has been examined.  Based on researches in this domain, conceptual relationships between words and sentences and the semantic affinity between "piety" and "self centeredness", "pride", "vanity", "deceitfulness" and "hypocrisy" expand the meaning of piety to an extent that it overlaps with "hypocrisy", thence the phrase "hypocrite piety." The contextual meanings of such keywords as "piety", "hypocrisy" and "need" indicate that Hāfiz, apart from his social and individual pathology of the concept of "piety," creates a complicated network of references, connotations and associations based upon the contrast between "need" and "piety." Thus, he not only expands the meaning of "need" but also creates a Hāfiz-specific concept of piety based on the semantic overlap between the concept of "need" and "ascetic poverty."
Key words: Conceptual Relations, Sign, Semantic Change, Semantic Development, Hāfiz Poetry

کلیدواژه‌ها [English]

  • Conceptual relations
  • sign language
  • semantic change
  • semantic development
  • Hafez poetry

مراجع

قرآن. (1376). ترجمه‌ی خرمشاهی، تهران: جامی و نیلوفر.
ابودیب، کمال. (1384). صور خیال در نظریه­ی جرجانی. ترجمه‌ی فرزان سجودی و فرهاد ساسانی، تهران: مؤسسه­ فرهنگی گسترش هنر.
آشوری، داریوش. (1377). هستی‌شناسی حافظ. تهران: مرکز.
احمدی، بابک. ( 1376). چهار گزارش از تذکره الاولیاء عطار. تهران: مرکز.
پاکتچی، احمد. (1387)، «آشنایی با مکاتب معناشناسی معاصر»، نامه پژوهش، شماره 13، صص 89 – 120.
پالمر، فرانک. ر. (1381). نگاهی تازه به معنی‌شناسی. ترجمه‌ی کورش صفوی، تهران: کتاب ماد.
حافظ، خواجه شمس­الدین محمد. (1365). دیوان. تصحیح قاسم غنی و محمد قزوینی، تهران: طلوع. 
خرمشاهی، بهاء­الدین. (1367. چارده روایت. تهران: کتاب پرواز .  
ـــــــــــــــــــــ ( 1373). حافظ‌نامه. ج1، تهران: طرح نو. 
دهخدا، علی اکبر. (1377).  لغت­نامه. ت‍ه‍ران‌: دانشگاه تهران، سازمان لغت‌نامه دهخدا‏‏‏.
زریاب خویی، عباس. (1374)، آیینه جام. تهران: علمی.
زمردیان، رضا. (1353). «بحثی پیرامون معناشناسی». مجله‌ی دانشکده ادبیات و علوم انسانی دانشگاه فردوسی مشهد، شماره 38، صص296 -316.
صفوی، کورش. (1383)، درآمدی بر معنی‌شناسی. تهران: سوره مهر (حوزه‌ی هنری سازمان تبلیغات اسلامی).     
غزالی، ابوحامدمحمد. (1361). کیمیای سعادت. به کوشش حسین خدیوجم، ج2، تهران: علمی و فرهنگی.
غلامعلی­زاده، خسرو. (1369). «مفهوم». نشریه علوم انسانی دانشگاه الزهرا(س)، شماره 5 و 6، صص 78 تا 88.
ـــــــــــــــــــ (1386). ساخت زبان فارسی. تهران: احیا کتاب.
فالک، جولیا. اس. (1377). زبان و زبانشناسی. ترجمه خسرو غلامعلی­زاده، مشهد: آستان قدس رضوی.
فضیلت، محمود. (1385). معناشناسی و معانی در زبان و ادبیات. کرمانشاه: دانشگاه رازی.
کالر، جاناتان. (1379). فردینان دو سوسور. ترجمه‌ی کورش صفوی، تهران: هرمس.
لاینز، جان. (1391)، درآمدی بر معناشناسی زبان، ترجمه‌ی کورش صفوی، تهران: علمی.
معین، محمد.(1369). حافظ شیرین سخن. به کوشش مهدخت معین، ج1، تهران: معین.
هروی، حسینعلی. (1378). شرح غزل‌های حافظ. ج3، تهران: تنویر.
همایی، جلال­الدین. (بی‌تا). مقام حافظ، تهران: کتابفروشی فروغی.   
یثربی، سیدیحیی. (1376).  آب طربناک. تهران: فکر روز.    

فایل ها

هم رسانی

ارجاع به این مقاله

آمار