ویژگی‌های روایات و طومارهای نقّالی

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسنده

دانشگاه پیام نور ارومیه

چکیده

ویژگی‌های روایات و طومارهای نقّالی
 
 دکتر سجّاد آیدِنلو*
دانشگاه پیام‌نور ارومیّه
 
چکیده
طومار، مجموعه‌ی منثورِ مدوّنی است که مأخذ اصلی نقّالان برای داستان‌گویی آن‌ها به شمار می‌آید. حدودِ داستانیِ این متون غالباً از آغاز کار گیومرث تا پایان شهریاری بهمن، همای یا داراب است و نقّالانِ پیش‌کسوت برای تدوین آن‌ها، افزون بر روایات شاهنامه، از اخبار منظومه‌های پهلوانیِ پس از فردوسی، بعضی منابع تاریخی، طومارهای کهن‌تر و نیز اندوخته‌ها و برساخته‌های ذهنی خویش هم بهره گرفته‌اند. طومارهای نقّالی و داستان‌های متعدّد و پر شاخ و برگ آن‌ها از نظر ساختاری و موضوعی، ویژگی‌هایی دارد که مهم‌ترین آن‌ها عبـارت است از: 1.ساختن داستان‌های تازه و تغییر و تصرّف در روایات منابع پیشین؛ 2.الگوبرداری از داستان‌های شاهنامه، منظومه‌های پهلوانی و منابع تاریخی برای ساختن روایات جدید؛ 3. تکمیل نواقص و روشن کردن مبهمات داستانیِ ادب پهلوانی ایران؛ 4.عناصر سامی و اسلامی؛ 5. تأثیر زمان و مکان نقل و نگارش بر آن‌ها؛ 6. آشفتگی ترتیب و نظم روایی داستان‌ها؛ 7. جابه‌جایی اشخاص و داستان‌ها؛ 8. کم‌دقّتی، نادرستی و تناقض داستانی؛ 9. تغییر و تفاوت نام‌ها؛ 10. شخصیّت‌های نوظهور؛ 11. کسر/ پراکندگی شخصیّت؛ 12. تکرار یک بن‌مایه در روایات گوناگون؛ 13.تکرار یک داستان؛ 14. بازگویی یک موضوع در داستانی واحد؛ 15. وجه تسمیه‌سازی و ریشه‌تراشی برای نام‌ها؛ 16. انتساب گفتار کسان شاهنامه به اشخاص دیگر. در این مقاله هریک از موارد یاد شده با آوردن نمونه‌هایی از متون مختلف نقّالی، بررسی شده است.
 
 
 
*  استادیار زبان و ادبیّات فارسی aydenloo@gmail.com
تاریخ دریافت مقاله: 22/12/88                تاریخ پذیرش مقاله: 22/10/89

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

Features of Scrolls and Tales of Naqqâli (Narration)

چکیده [English]

 
 

Aydenloo *

Payâme Noor University of Urmiyye
 
Scroll is a collection of written prose reckoned as the original source for naqqâls (narrators). Narrative boundaries of scrolls range from the era of Kayumarth to the end of the reign of Bahman, Homây or Dârâb. To prepare the scrolls, the old  naqqâls, besides using Shaahnaameh,  made use of  heroic poems composed after Shaahnaameh, historical sources, older scrolls as well as  their own imagination.. These scrolls and their lengthy tales are characterized by some structural and thematic features, the most important of which are as follows:  1.Creation of new stories and  distorting the tales of the old sources; 2.Employing the tales of Shaahnaameh, heroic-epic stories, and historical sources for creating new stories; 3.Remedying the defects of the Iranian heroic literature and clarifying its fictional ambiguities; 4. Containing Semitic and Islamic elements; 5. Being influenced by the time and the place they were written and narrated; 6. Lack of order in the arrangement of the stories; 7.Rearrangement of the characters and the stories; 8.Lacke of precision, incorrectness, and  contradiction in stories; 9.Changthe names in the stories 10; Creation of new characters; 11.Reducing the number of characters; 12.Repetition of the same theme in different tales; 13.Repetition of the same story; 14. Repetition of the same subject in a single story; 15.Creation of etymologies for some names 16.Attribution of the words of  Shânâme’s  characters to other  persons in other stories.                                                                                                                                                                                                                                                           
 
 
 
*Assistant Professor in Persian Language & Literature. aydenloo@gmail.com
Received: 3/13/2010             Accepted: 1/12/2011

کلیدواژه‌ها [English]

  • Key words: Tumâr (scroll)
  • Naqqâli (story- telling)
  • Heroic literature
  • Shâhnâme
آیدنلو، سجّاد. (1386). «این بیت از فردوسی نیست». نارسیده ترنج (بیست مقاله و نقد درباره‌ی شاهنامه و ادب حماسی ایران)، با مقدّمه‌ی دکتر جلال خالقی مطلق، اصفهان: نقش مانا، صص65- 76.
آیدنلو، سجّاد. (1388). متون منظوم پهلوانی (برگزیده‌ی منظومه‌های پهلوانیِ پس از شاهنامه). تهران: سمت.
آیدنلو، سجّاد. (1388 الف). «ارتباط اسطوره و حماسه بر پایه‌ی شاهنامه و منابع ایرانی». از اسطوره تا حماسه (هفت گفتار در شاهنامه پژوهی)، با مقدّمه‌ی دکتر محمّدامین ریاحی، تهران: سخن، صص23- 61.
اسدی، ابونصرعلی. (1317). گرشاسپ‌نامه. تصحیح حبیب یغمایی، تهران: کتاب‌فروشی بروخیم.
امیدسالار، محمود. (1381). «بیان ادبی و بیان عامیانه در حماسه‌های فارسی». جستارهای شاهنامه‌شناسی و مباحث ادبی، تهران: بنیاد موقوفات دکتر محمود افشار، صص438-460.
امیدسالار، محمود. (1381 الف). «ضحّاک پسر مرداس یا ضحّاک آدم خوار». جستارهای شاهنامه‌شناسی و مباحث ادبی، تهران: بنیاد موقوفات دکتر محمود افشار،  صص44-54.
انجوی، سِیّدابوالقاسم. (1369). فردوسی‌نامه. تهران: علمی.
ایرانشان بن ابی الخیر. (1377). کوش‌نامه. تصحیح دکتر جلال متینی، تهران: علمی.
باسورث، کلیفورد ادموند. (1385). تاریخ غزنویان.ترجمه‌ی‌حسن انوشه، تهران: امیرکبیر.
بی‌غمی، مولانا محمّد. (1381). داراب‌نامه. به کوشش دکتر ذبیح‌الله صفا، تهران: علمی و فرهنگی.
تاریخ بناکتی (روضه اولی الالباب فی معرفه التواریخ و الانساب). (1378). به کوشش دکتر جعفر شعار، تهران: انجمن آثار و مفاخر فرهنگی.
تجارب‌الامم فی اخبار ملوک العرب و العجم.(1373). تصحیح دکتر رضا انژابی‌نژاد- دکتر یحیی کلانتری، مشهد: دانشگاه فردوسی.
تفضّلی، احمد. (1354). «آرش». دانشنامه‌ی ایران و اسلام، تهران: بنگاه ترجمه و نشر کتاب، ج1، صص77-79.
حاتم‌نامه. (1387). به کوشش حسین اسماعیلی، تهران: معین.
حمیدیان، سعید. (1372). درآمدی بر اندیشه و هنر فردوسی. تهران: مرکز.
خالقی مطلق، جلال. (1372). «معرّفی قطعات الحاقی شاهنامه». گل رنج‌های کهن، به کوشش علی دهباشی، تهران: مرکز، صص127- 170.
خالقی مطلق، جلال.  (1372 الف). «حماسه‌سرای باستان». گل رنج‌های کهن، به کوشش علی دهباشی، تهران: مرکز، صص19- 51.
خالقی مطلق، جلال.  (1381). «اشتقاق‌سازی عامیانه در شاهنامه». سخن‌های دیرینه، به کوشش علی دهباشی، تهران: افکار، صص313- 321.
خالقی مطلق، جلال.  (1386). حماسه (پدیده‌شناسی تطبیقی شعر پهلوانی). تهران: مرکز دایره المعارف بزرگ اسلامی.
خطیبی، ابوالفضل. (1384). «آرش». دانشنامه‌ی زبان و ادب فارسی، ج1، به سرپرستی اسماعیل سعادت، تهران: فرهنگستان زبان و ادب فارسی، صص42- 44.
داستان رستم و سهراب (روایت نقّالان). (1369). نقل و نگارش مرشد عبّاس زریری، ویرایش دکتر جلیل دوستخواه، تهران: توس.
دینوری، ابوحنیفه ‌احمد. (1364). اخبارالطوال. ترجمه‌ی ‌دکتر محمود مهدوی دامغانی، تهران: نی.
رستم‌نامه (داستان منظوم مسلمان شدن رستم به دست امام علی(ع) به انضمام معجزنامه‌ی مولای متّقیان). (1387). سراینده: ناشناس، به کوشش سجّاد آیدنلو، تهران: مرکز پژوهشی میراث مکتوب.
زرین‌کوب، عبدالحسین. (1380). «ملک سلیمان». ارج‌نامه‌ی شهریاری، به خواستاری و اشراف: دکتر پرویز رجبی،  تهران: توس، صص321- 3150.
سرکاراتی، بهمن. (1378). «بازشناسی بقایای افسانه‌ی گرشاسب در منظومه‌های حماسی ایران». سایه‌های شکار شده، تهران: قطره، صص251- 286.
سرکاراتی، بهمن. (1379). «سام نمونه‌ای از یلان سترگ». نخلبند شعرا (مجموعه مقالات کنگره‌ی بزرگ‌داشت خواجوی کرمانی)، ج1، تدوین دکتر احمد امیری خراسانی، کرمان: مرکز کرمان‌شناسی، صص687- 692.
سیف،‌ هادی. (1369). نقّاشی قهوه‌خانه. تهران: وزارت فرهنگ و آموزش عالی و سازمان میراث فرهنگی.
شاهنامه‌ی حکیم اسدی. دست‌نویس شماره‌ی 1609 کتابخانه‌ی ملّی ایران.
شاهنامه و گرشاسپ‌نامه به زبان نقّالان. (1135 هـ.ق). به کتابت ابوالقاسم بن بدرالدین محمّد سیاه‌پوش، محفوظ در کتابخانه‌ی استاد مجتبی مینوی به شماره‌ی 135.
صدیقیان، مهین‌دخت. (1375). فرهنگ اساطیری- حماسی ایران. تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.
طوسی، محمّد بن محمود. (1382). عجایب المخلوقات و غرایب الموجودات. به اهتمام منوچهر ستوده، تهران: علمی و فرهنگی.
طومار شاهنامه‌ی فردوسی. (1381). به کوشش سیّد مصطفی سعیدی- حاج احمد‌هاشمی، تهران.
 طومار نقّالی سام‌نامه. (1380). به کوشش حسین حسینی، تهران: نمایش.
فرامرزنامه. (1386). به کوشش دکتر میترا مهرآبادی، تهران: دنیای کتاب.
فردوسی، ابوالقاسم. (1386). شاهنامه. تصحیح دکتر جلال خالقی مطلق، تهران: مرکز دایره المعارف بزرگ اسلامی.
فردوسی، ابوالقاسم. (1386 الف). شاهنامه (بر اساس چاپ بروخیم). به اهتمام بهمن خلیفه، تهران: طلایه.
کوسج، شمس‌الدین محمّد. (1387). برزونامه (بخش کهن). تصحیح دکتر اکبر نحوی، تهران: میراث مکتوب.
«گفت‌وگو با مرشد ولی‌الله ترابی به مناسبت هفتاد و سومین سالگرد تولّدش». به کوشش رحیم عبدالرحیم‌زاده در: www. theater. ir .
مادح، قاسم. (1380). جهانگیرنامه. تصحیح دکتر ضیاالدین سجّادی، تهران: موسّسه‌ی مطالعات اسلامی دانشگاه تهران- دانشگاه مک گیل.
 ماسه،‌ هانری. (1357). معتقدات و آداب ایرانی. ترجمه‌ی دکتر مهدی روشن‌ضمیر، تبریز: موسسه‌ی تاریخ و فرهنگ ایران.
مجمل التواریخ و القصص. (بی تا). تصحیح ملک الشعرا بهار، تهران: کلاله‌ی خاور.
محجوب، محمّدجعفر. (1382). «تحوّل نقّالی و قصّه‌خوانی، تربیت قصّه‌خوانان و طومارهای نقّالی». ادبیّات عامیانه‌ی ایران، ج2، به کوشش دکتر حسن ذوالفقاری، تهران: چشمه، صص 1079- 1113.
محمّدزاده، سیّد عبّاس و رویانی، وحید. (1386). «سام‌نامه از کیست؟». مجلّه‌ی دانشکده‌ی ادبیّات و علوم انسانی دانشگاه فردوسی مشهد، سال چهلم، شماره‌ی 3، (پیاپی 158)، پاییز، صص159- 176.
مختاری، عثمان. (1341). دیوان. به اهتمام استاد جلال‌الدین همایی، تهران: بنگاه ترجمه و نشر کتاب.
مرتضوی، منوچهر. (1384). مکتب حافظ (مقدّمه بر حافظ‌شناسی). تبریز: ستوده.
مستوفی، حمدالله. (1377). ظفرنامه به انضمام شاهنامه‌ی فردوسی. (چاپ عکسی از روی نسخه‌ی خطّی مورّخ 807 هجری در کتابخانه‌ی بریتانیا (2833. Or)، تهران و وین: مرکز نشر دانشگاهی ایران و آکادمی علوم اتریش.
مشکین‌نامه (طومار نقّالی). (1379). به اهتمام مرشد ولی‌الله ترابی و داوود فتحعلی بیگی، تهران: نمایش.
موسوی، سیّدسیامک. (1382). نقل و نقّالی (سیّدمصطفی سعیدی و روایت‌هایش). خرّم‌آباد: افلاک.
میرخواند. (1380). تاریخ روضه‌الصفا فی سیره‌الانبیا و الخلفا. تصحیح جمشید کیانفر، تهران: اساطیر.
میرشکرایی، محمّد. (1385). «شاهنامه‌خوانی از دید مردم‌شناسی (نظری به تاریخچه‌ی شاهنامه‌خوانی)». شاهنامهخوانی، دفتر اول، تهران: وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، صص30- 45.
هفت لشکر (طومار جامع نقّالان). (1377). تصحیح مهران افشاری و مهدی مداینی، تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.
یوستی، فردیناند. (1382). نام‌نامه‌ی ایرانی. با پیش‌گفتار فارسی دکتر علی اشرف صادقی، تهران: اساطیر با همکاری مرکز بین‌المللی گفت‌وگوی تمدّن‌ها.