«خیال» و «ترک ادب شرعی» (تبیین رابطۀ مضامین مبتنی بر ترک ادب شرعی در متون تغزّلی، با مقولۀ خیال)

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 دانشیار زبان و ادبیات فارسی دانشگاه علامه طباطبایی

2 استادیار زبان و ادبیات فارسی دانشگاه علامه طباطبایی

چکیده

پرسش‌ اساسی مقالۀ حاضر آن است که چرا در متون تغزّلی و یا در متون عارفانۀ بهره‌مند از نمادپردازیهای ادبِ عاشقانه، گاهی با مضامین مبتنی بر ترک ادب شرعی روبروییم؟ منشاء پیدایش اینگونه مضامین چیست؟ و آیا می‌توان چگونگی شکل‌گیری اینگونه مضامین در ذهن هنرمند را توضیح داد؟ خاصه در سروده‌هایی تغزلی که توانش تفسیر و تأویل به مضامین عارفانه را نیز دارند گاهی با مضامینی روبروییم که در آن‌ها دلدار جایگاهی فرا انسانی و خداگونه یافته است و در بدو امر می‌توانند خارج از دایرۀ ادب شرعی ادراک و دریافت شوند. در این مقاله، نخست به مفهوم «ترک ادب شرعی» پرداخته و پس از تعریف آن، با ذکر نمونه‌هایی از متون منظوم پارسی، از متون آغازین شعر کهن گرفته تا متون معاصر، تقسیم ‌بندی‌ای دهگانه از زمینه‌های شکل‌گیری آن ارائه خواهد شد. چنانکه به تفصیل گفته خواهد شد، در سبک عراقی، که توأمان از درونمایه‌های عاشقانه و عارفانه بهره می‌برد، یکی از پرجلوه‌ترین فضاهای بروز ترک ادب شرعی ظاهری، «مضامین تغزّلی» است. و اما در بخش اصلی این نگاشته، با نگاهی به سروده-هایی از سعدی، و نیز ابیاتی منسوب به قیس‌بن مُلَوَّح (مجنون عامری)-که به عقیدۀ نگارندگان، سعدی در برخی مضامین از وی متأثر بوده است- این مسأله واکاویده و رابطۀ مضامینی که بنا به ظاهر ممکن است برخی حکم به خروج آنها از دایرۀ ادب شرعی کنند با مقولۀ «خیال» تبیین شده و منشاء پیدایش و چگونگی شکل‌گیری اینگونه مضامین در ذهن هنرمند، با یاری‌گرفتن از توصیف خاص ابن‌عربی از «خیال» و عشق عارفانه توضیح داده خواهد شد.

کلیدواژه‌ها

موضوعات


عنوان مقاله [English]

Imagination and Religious Disrespect Explain the relationship Between Religious Disrespect in Lyrical texts and Imagination

نویسنده [English]

  • Gholamreza Mast'ali parsa 1
1 Associate Professor in Persian Language and Literature in Allameh TAbataba'i university
چکیده [English]

In this study we are asking why sometimes lyrical or mystic texts with romantic symbolism use themes disregarding religious respect. What is the origin of these themes? Is it possible to explain how these themes are formed in the artist's mind? In some lyrical poetry with mystical interpretation, one is sometimes faced with a portrait of the beloved  which is almost divine and on the surface can be considered as being religiously inappropriate.  In this paper, first the concept of "religious literature disrespect" is explained followed by examples from early texts of classical poetry to the present time and classified in ten different types. Panegyrist themes of Khorasani and Iraqi styles present a widespread use of this trend. The poems of Sa'di, as well as verses attributed to  Qays Ibn al-Mulawwah (Majnun Ameri) are analyzed.  Saadi, is believed to be influenced by Majun's themes. It is argued that such themes are linked with imagination explained by Ibn Arabi's  description of  imagination and mystical love. 
Kewwords: Religious Disrespect, Imagination, Ozri poem, Ibn Arabi, Majnun, Sa'di
 

کلیدواژه‌ها [English]

  • Religious Disrespect
  • Imagination
  • Ozri poem
  • Ebne Arabi
  • Majnoon
  • Sa'di
 آملی، طالب. (بی‌تا). کلیات اشعار ملک‌الشعراء طالب آملی. به‌تصحیح و تحشیه‌ی محمد طاهری شهاب. تهران: کتابخانه‌ی سنائی.
ابن‌سینا، ابوعلی حسین‌بن‌عبدالله. (۱۳۳۱). معراج‌نامه. به‌خط امام فخر رازی، چاپ عکسی به‌‌‌کوشش مهدی بیانی، تهران: انجمن دوست‌داران کتاب.
ابن‌عربی، محی‌الدین. (بی‌تا). فصوص‌الحکم. با تعلیقات أبوالعلاء عفیفی، بیروت: دارالکتاب العربی.
ابن‌مُعتَز، عبدالله‌بن‌محمد. (بی‌تا).  طبقات الشّعراء. به‌تحقیق عبدالستار احمد فراج، قاهره: دارالمعارف.
ابی‌نواس، حسن‌بن‌هانی. (۱۹۸۷). شرح دیوان ابی‌نواس. به‌کوشش ایلیا الحاوی، لبنان: العالمیه للکتاب.
اخوان‌الصفا. (۱۳۸۷). مجمل‌الحکمه؛ ترجمه‌گونه‌ای کهن از رسائل اخوان صفا. به‌کوشش محمدتقی دانش‌پژوه و ایرج افشار، تهران: پژوهشگاه علوم انسانی.
اثیر اومانی، عبدالله. (۱۳۹۰). دیوان اثیر اومانی. تحقیق و تصحیح امید سروری و عباس بگ‌جانی، تهران: کتابخانه، موزه و مرکز اسناد مجلس شورای اسلامی.
اخوان ثالث، مهدی. (۱۳۶۹). از این اوستا. تهران: مروارید.
ــــــــــــــــــ . (۱۳۷۶). تو را ای کهن بوم و بر دوست دارم. تهران: مروارید.
الراغب الاصفهانی، حسین‌بن‌محمد. (۱۹۰۲). محاضرات‌الادباء و محاورات‌الشعراء و البلغاء. به‌تحقیق ابراهیم الزیدان، قاهره: مکتبة الهلال.
انوری، علی‌بن‌محمد. (۱۳۷۶). دیوان انوری. به‌کوشش محمدتقی مدرس رضوی، تهران: علمی‌‌فرهنگی.
ایرج‌میرزا. (۱۳۵۳). دیوان اشعار (تحقیق در احوال و آثار و افکار و اشعار ایرج‌میرزا و خاندان و نیاکان او). به‌کوشش محمدجعفر محجوب، تهران: اندیشه.
 بلوحی، محمد. (۲۰۰۰). الشّعر العُذری فی ضوء النّقد العربی الحدیث. دست‌یافتنی در www.awu-dam.com  به تاریخ بازیابی ۱۷/۵/۱۳۹۲.
بهرامیان، محمدحسین. (۱۳۸۵). «پیش‌نماز». دست‌یافتنی در sarapoem. persiangig.com به تاریخ بازیابی ۲۷/۸/۱۳۹۲.
جلالی، محمدامیر. (۱۳۸۶). سنجش غزل‌های فارسی و عربی سعدی با اشعار منسوب به قیس‌بن‌ملوح، بر پایه‌ی حبّ عُذری. پایان‌نامه‌ی کارشناسی ارشد دانشگاه علامه‌‌‌طباطبایی.
ـــــــــــــــ . (۱۳۹۳). عرفان، هرمنوتیک، عشق عذری؛ تحلیل تأویلِ نمادها و مضامین اشعار عذری در متون عرفانی از آغاز تا پایان قرن هفتم هجری. رساله‌ی دکتری دانشگاه علامه‌‌طباطبایی.
حافظ، شمس‌الدین‌محمد. (۱۳۷۷). حافظ غنی‌قزوینی. به‌تصحیح قاسم غنی و علامه قزوینی. به‌‌کوشش عبدالکریم جربزه‌دار، تهران: اساطیر.
حمیدیان، سعید. (۱۳۸۳). سعدی در غزل. تهران: قطره.
ــــــــــــــ و محمدامیر جلالی. (۱۳۹۰). «عشقِ بی‌زوال، حکایت سعدی و مجنون از دل‌باختگی». متن‌پژوهی ادبی، س۱۵، ش۴۸، صص۳۳-۶۴.
خاقانی، افضل‌الدین بدیل ابراهیم‌بن‌علی. (۱۳۷۵). دیوان خاقانی شروانی. ویراسته‌ی میرجلال‌الدین کزّازی، ج۱، تهران: مرکز.
خرمشاهی، بهاءالدین. (۱۳۸۳). نبض شعر. تهران: روشن‌مهر.
خواندمیر، غیاث‌الدین‌بن‌همام‌الدین. (۱۳۵۳). حبیب‌السیر فی اخبار افرادالبشر. زیر نظر محمد دبیرسیاقی، ج۳، تهران: کتابفروشی خیام.
ذوالفقاری، محسن و همکاران. (۱۳۹۰). «نقد و تحلیل شریعت و تصویر در شعر خاقانی شروانی». پژوهش‌های ادبی، ش۳۱و۳۲، صص۱۱۷-۱۴۰.
راوندی، محمدبن‌علی‌بن‌سلیمان. (۱۳۸۳). راحة الصدور و آیة السرور فی تاریخ آل سلجوق. به‌‌تصحیح محمد اقبال. تهران: اساطیر.
رودکی، ابوعبدالله جعفربن‌محمد. (۱۳۸۷). دیوان اشعار. متن علمی و انتقادی به‌کوشش رسول هادی‌زاده و علی محمدی خراسانی، دوشنبه: پژوهشگاه فرهنگ فارسی تاجیکی سفارت جمهوری اسلامی ایران.
سپنتا، ساسان. (۱۳۸۳). چشم‌انداز موسیقی ایران. تهران: مؤسسه‌ی فرهنگی‌هنری ماهور.
سپهری، سهراب. (۱۳۶۵). هشت کتاب. تهران: طهوری.
ستاری، جلال. (۱۳۸۵الف). حالات عشق مجنون. تهران: توس.
ــــــــــــ . (۱۳۸۵ب). عشق صوفیانه. تهران: مرکز.
سعدی شیرازی، مصلح‌الدین‌بن‌عبدالله. (۱۳۸۳). کلیات سعدی. بر اساس تصحیح و طبع محمدعلی فروغی، به‌کوشش بهاءالدین خرمشاهی، تهران: دوستان.
ـــــــــــــــــــــــــــــــــــ . (۱۳۷۲). شعرهای عربی سعدی شیرازی. تصحیح و ترجمه از جعفر مؤیّد شیرازی، شیراز: دانشگاه شیراز.
سوزنی سمرقندی. (۱۳۳۸). دیوان حکیم سوزنی سمرقندی. با تصحیح و مقدمه‌ی ناصرالدین شاه‌حسینی، تهران: امیرکبیر.
شفیعی کدکنی، محمدرضا. (۱۳۷۷). در اقلیم روشنایی؛ تفسیر چند غزل از حکیم سنایی. تهران: آگه.
ـــــــــــــــــــــــ . (۱۳۸۲). «ستایش ابلیس». فصلنامه‌ی هستی، ش؟، صص؟تا؟.
ـــــــــــــــــــــــ . (۱۳۸۵). شاعر آینه‌ها؛ بررسی سبک هندی و شعر بیدل. تهران: آگاه.
ـــــــــــــــــــــــ . (۱۳۸۶الف). «طنز حافظ». در زمینه‌ی اجتماعی شعر فارسی. تهران: اختران.
ــــــــــــــــــــــ . (۱۳۸۶ب). قلندریه در تاریخ؛ دگردیسی‌های یک ایدئولوژی. تهران: سخن.
ـــــــــــــــــــــــ . (۱۳۸۷). «اخوان، اراده‌ی معطوف به آزادی»، در شهریار شهر سنگستان؛ نقد و تحلیل اشعار مهدی اخوان ثالث. به‌کوشش شهریار شاهین‌دژی. تهران: سخن.
شمس قیس، شمس‌الدین محمدبن‌قیس الرّازی. (۱۳۸۸). المُعجَم فی مَعاییر اشعار العَجَم. به‌تصحیح علامه‌قزوینی. تصحیح مجدد مدرس رضوی و سیروس شمیسا، تهران: نشر علم.
کاشفی سبزواری، میرزاحسین واعظ. (۱۳۶۹). بدایع الافکار فی صنایع‌الاشعار. ویراسته‌ی میرجلال‌الدین کزازی. تهران: مرکز.
گَرَکانی، حاج‌محمدحسین شمس‌العلما. (۱۳۷۷). ابدع‌ البدایع. به‌کوشش حسین جعفری، تبریز: احرار.
فاریابی، ظهیر. (بی‌تا). دیوان ظهیر فاریابی. به‌تصحیح هاشم رضی، تهران: کاوه.
قمری آملی، سراج‌الدین. (۱۳۶۸). دیوان اشعار. به‌کوشش یدالله شکری، تهران: معین
عشقی، محمدرضابن‌ابوالقاسم. (۱۳۵۷). کلیات مصور میرزاده‌ی عشقی. تألیف و نگارش علی‌اکبر مشیر سلیمی، تهران: امیرکبیر.
عین‌القضات همدانی، عبدالله‌بن‌محمد. (۱۳۸۶). تمهیدات. به‌تصحیح و تحشیه‌ی عفیف عسیران، تهران: منوچهری.
متنبّی، ابوالطیب احمدبن‌الحسین. (۱۳۸۳). شرح گزیده‌ی دیوان متنبی. غلام‌عباس رضایی هفتادُری و محمدحسن حسن‌زاده نیری. تهران: دانشگاه تهران.
مجنون، قیس‌بن‌ملوح. (۲۰۰۳). دیوان مجنون لیلی. شرح یوسف فرحات. بیروت: دارالکتاب العربی.
مستوفی، حمدالله. (۱۳۳۶). تاریخ گزیده. به‌کوشش عبدالحسین نوائی. تهران: امیرکبیر.
مشیری، فریدون. (۱۳۷۶). زیبای جاودانه؛ منتخب ده دفتر شعر. تهران: سخن.
معین، محمد. (۱۳۸۷). حافظ شیرین‌سخن. به‌کوشش مهدخت معین، تهران: صدای معاصر.
مولوی، جلال‌الدین‌محمد. (۱۳۸۶). دیوان کبیر؛ کلیات شمس تبریزی. با توضیح توفیق سبحانی، تهران: انجمن آثار و مفاخر فرهنگی.
ــــــــــــــــــــــ . (۱۳۸۹). مثنوی معنوی. بر اساس نسخه‌ی نیکلسون، ویراسته‌ی سعید حمیدیان، تهران: قطره.
میرافضلی، سیدعلی. (۱۳۸۲). رباعیات خیّام در منابع کهن. تهران: مرکز نشر دانشگاهی.
ناصرخسرو قبادیانی، ابومعین. (۱۳۸۴). دیوان اشعار. به‌تصحیح مجتبی مینوی و مهدی محقق، تهران: دانشگاه تهران.
ــــــــــــــــــــــــــ . (۲۵۳۶). وجه دین. به‌تصحیح و تحشیه و مقدمه‌ی غلامرضا اعوانی، تهران: انجمن شاهنشاهی فلسفه‌ی ایران.
نجم رازی، نجم‌الدین ابوبکربن‌محمد. (۱۳۵۲). مرصادالعباد. به‌کوشش محمدامین ریاحی، تهران: بنگاه نشر و ترجمه‌ی کتاب.
نظامی، الیاس‌بن‌یوسف. (۱۳۸۵). خسرو و شیرین. با تصحیح و حواشی حسن وحیددستگردی، به‌‌کوشش سعید حمیدیان، تهران: قطره.
ــــــــــــــــــــ . (۱۳۸۷). لیلی و مجنون. با تصحیح و حواشی حسن وحیددستگردی، به‌کوشش سعید حمیدیان، تهران: قطره.
نظامی عروضی سمرقندی، احمدبن‌عمربن‌علی. (۱۳۲۷). چهار مقاله. به‌تصحیح محمدبن‌‌‌عبدالوهاب قزوینی، لیدن: مطبعه‌ی بریل.