آسیب شناسی شروح مثنوی از حیث بی توجهی به سنت عرفانی مولانا

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسنده

عضو هیأت علمی دانشگاه اصفهان

چکیده

جایگاه و اهمیت مثنوی در بیان موضوعات عرفانی و اقبال مخاطبان به آن موجب شد شرح نویسی بر این منظومه‌ی مهم آغاز شود و اندک اندک به عنوان جریانی ادبی- عرفانی در زمانها و مناطق گوناگون رواج یابد. شروح مثنوی هر یک با رویکرد و ساختاری متفاوت برای شرح سروده‌های مولانا نگاشته شده‌اند. گرچه این شروح فواید ادبی و عرفانی‌ای دارند اما کاستیهای مهمی نیز در آنها به چشم می‌خورد. از جمله مهمترین این کاستیها بی‌توجهی شارحان به مشرب عرفانی مولاناست.
مهمترین نکته در باب مشرب عرفانی مولانا آن است که وی از مشایخ سنت اول عرفانی به شمار می‌رود و بنابراین دیدگاههای وی با ابن عربی که از عرفای سنت دوم است بکلی تفاوت دارد. بر این اساس به کارگیری مبانی و موضوعات سنت دوم برای تبیین آراء و نظریات مولانا مقرون به صواب نمی‌نماید.
این مقاله با روشی تازه شروح مثنوی را بررسی و تحلیل کرده و کوشیده است یافته‌هایی تازه در این باب به دست دهد. بر این اساس مهمترین شروح مثنوی از آغاز تا امروز از حیث توجه به مشرب عرفانی مولانا بررسی شده‌اند و آشکار گشته است که تقریبا همه‌ی شروح مرتکب این اشتباه شده‌اند و مشرب عرفانی مولانا را به سنت دوم عرفانی انتساب داده‌اند. البته این شروح در میزان و شیوه‌ی به کار بستن مبانی و موضوعات سنت دوم در شرح مثنوی مختلفند.

کلیدواژه‌ها

موضوعات


عنوان مقاله [English]

A Review of Masnavi commentaries in terms of Rumi's mystical tradition

چکیده [English]

The importance and position of Masnavi in stating mystical subjects and the audience's attention to it brought about commentary writing on this important poetry and gradually began to spread as a literary-mystical movement in different times and regions. Each of Masnavi commentaries has been written with different structure and approach to describe Rumi's poems. Although these commentaries have literary and mystical benefits, there are also significant shortcomings. Among the most important shortcomings is the commentators' lack of attention to Rumi's spiritual disposition.
The most important thing about Rumi's mystical disposition is that he is one of the elders of the first mystical tradition. Therefore, his views are totally different than those of Ibn Arabi who is a Sufi from the second tradition. Accordingly, the adoption of principles and themes of the second tradition to explain Rumi's' views is not a right approach.
In this article, we study and analyze Masnavi’s commentaries using a new method and provide novel findings in this domain. To this end, we have investigated the most important commentaries from their commencement up to today in terms of their attention to Rumi's mystical disposition. Our findings reveal that almost all commentaries on Masnavi have committed the slip, attributing Rumi's mystical disposition to the second mystical tradition. Of course, these commentaries are different in how and how much to apply the principles and issues of the second tradition for commenting on Masnavi.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Masnavi
  • Rumi
  • Ibn Arabi
  • Masnavi commentaries
  • first mystical tradition
  • second mystical tradition
آشتیانى، سیدجلال‌الدین. (۱۳۷۰). شرح مقدمه‌ی قیصرى. تهران: امیرکبیر.
ابن‌عربی، محمدبن‌علی. (۱۳۷۰). فصوص‌الحکم. ج۱، به تحقیق ابوالعلا عفیفی، تهران: الزهراء.
آقاحسینی، حسین و امید ذاکری‌کیش. (۱۳۹۲). «بررسی و نقد شروح مثنوی با تکیه بر توجه آن‌ها به روایت، پیوستگی ابیات و متن مثنوی». ادب و زبان دانشگاه شهید باهنر کرمان، س۱۶، ش۳۴، صص۱-۳۱.
ــــــــــــ . (۱۳۷۵). رسائل ابن‌عربی. مقدمه، تصحیح و تعلیقات نجیب مایل هروی، تهران: مولی.
ــــــــــــ . (۱۳۸۵). فصوص‌الحکم. ترجمه و تحلیل از محمدعلی موحد و صمد موحد، تهران: کارنامه.
ـــــــــــ . (۱۳۸۷). فصوص‌الحکم. تصحیح و ترجمه‌ی محمد خواجوی، تهران: مولی.
اکبرآبادى، ولى‌محمد. (۱۳۸۳). شرح مثنوى مولوى موسوم به مخزن الاسرار. ج۱، ۳، ۴، ۶، تهران: قطره.
امین، سیدحسن. (۱۳۷۹الف). «تأملی در پیوند فکری مولوی و ابن‌عربی(۱)». متن‌پژوهی ادبی، ش۱۱، صص۱-۳۰.
ــــــــــــ . (۱۳۷۹ب). «تأملی در پیوند فکری مولوی و ابن‌عربی(۲)». متن‌پژوهی ادبی، ش۱۳، صص۶۰-۷۵.
انقروی، اسماعیل. (۱۳۸۸). شرح کبیر انقروی بر مثنوی مولوی، ج۱، ۲، ۴، ۶، ترجمه‌ی عصمت ستارزاده، تهران: نگارستان کتاب.
بحرالعلوم، محمدبن‌محمد. (۱۳۸۴). تفسیر عرفانى مثنوى معنوى. ج۱، ۳، ۴، ۵، ۶، تهران: ایران یاران.
جامى، عبدالرحمن. (۱۳۸۰). مرقع نى نامه جامى. تهران: مرکز نشر دانشگاهى.
چیتیک، ویلیام. (۱۳۷۹). «ابن‌عربی، مولانا و اندیشه‌ی وحدت وجود (۱)». پژوهش‌های فلسفی کلامی، ش۵و۶، صص۱۷۸-۲۰۷.
ـــــــــــــ . (۱۳۸۰). «ابن‌عربی، مولانا و اندیشه‌ی وحدت وجود (۲)». پژوهش‌های فلسفی کلامی، ش۷و۸، صص۱۰۷-۱۲۰.
حلبی، علی‌اصغر و شمسی علیاری. (۱۳۹۱). «بررسی تطبیقی معانی و جایگاه خیال در مثنوی و آرای افلاطون». متن‌شناسی ادب فارسی، ش۱۶، صص۹۳-۱۰۶.
خواجه ایوب. (۱۳۷۷). اسرارالغیوب: شرح مثنوی معنوی. ج۱، تصحیح و تحشیه‌ی محمدجواد شریعت، تهران: اساطیر.
خیاطیان، قدرت‌الله. (۱۳۸۹). «بررسی تطبیقی انسان کامل از نظر ابن‌عربی و مولوی». خردنامه‌ی صدرا، ش۶۱، صص۴۰-۶۴.
دشتی، سیدمحمد. (۱۳۸۲الف). «مقایسه‌ی وحدت وجود در فصوص ابن‌عربی و مثنوی مولوی». معارف، ش۵۸، صص۱۵۸-۱۷۱.
ـــــــــــــــ . (۱۳۸۲ب). «مولوی و نظریه‌ی اسماء و صفات ابن‌عربی». معارف، ش۵۹، صص۴۰-۶۷.
ـــــــــــــــ . (۱۳۸۴الف). «انسان کامل در فصوص و مثنوی». هفت آسمان، ش۲۸، صص۶۱-۸۶.
ـــــــــــــــ . (۱۳۸۴ب). «مقایسه‌ی نظرات ابن‌عربی و مولوی در باب جبر و اختیار». کتاب ماه ادبیات و فلسفه، ش۹۵، صص۸۰-۸۵.
رحیمیان، سعید. (۱۳۸۳). مبانی عرفان نظری. تهران: سمت.
سبزوارى، ملاهادى. (۱۳۷۴). شرح مثنوى. ج۱و۲و۳، تهران: وزارت ارشاد اسلامى.
سلماسی‌زاده، جواد. (۱۳۵۵). «مشکل‌های شارحان مثنوی معنوی مولوی». وحید، ش۱۹۷، صص۴۷۳-۴۷۷.
شجری، رضا. (۱۳۸۶). معرفی و نقد و تحلیل شروح مثنوی: شروح فارسی و موجود در ایران. تهران: امیرکبیر.
شهیدی، سیدجعفر. (۱۳۷۳). شرح مثنوى. ج۱و۲، تهران: علمى و فرهنگى.
علوی‌زاده، فرزانه و محمد تقوی. (۱۳۸۸). «بررسی مقایسه‌ای مفهوم خیال از دیدگاه ابن‌عربی و مولانا». جستارهای ادبی، ش۱۶۶، صص۱۱۱-۱۲۸.
فروزانفر، بدیع‌الزمان. (۱۳۶۷). شرح مثنوى شریف. ج۱و۲و۳، تهران: زوار.
قنبری، بخشعلی. (۱۳۸۸). «خاستگاه اطوار و سرشت انسان در مثنوی». پژوهش زبان و ادبیات فارسی، ش۱۵، صص۴۹-۷۴.
قیصرى، داود. (۱۳۷۵). شرح فصوص‌الحکم. تهران: علمى و فرهنگى.
کاشانى، عزالدین محمودبن‌على. (۱۳۷۶). مصباح‌الهدایه و مفتاح‌الکفایه. تصحیح و مقدمه و تعلیقات جلال‌الدین همایی، تهران: هما.
کاکایی، قاسم. (۱۳۸۳). «شیخ علاءالدوله سمنانی و نظریه‌ی وحدت وجود». اندیشه‌ی دینی، ش۱۰، صص۹۷-۱۲۲.
گولپینارلی، عبدالباقى. (۱۳۷۱). نثر و شرح مثنوى. ج۳، ترجمه و توضیح توفیق سبحانى، تهران: سازمان چاپ و انتشارات وزارت ارشاد اسلامى.
لاهورى، محمدرضا. (۱۳۷۷). مکاشفات رضوى. تهران: روزنه.
محمودیان، حمید. (۱۳۸۸). «وحدت وجود و وحدت شهود در عرفان اسلامی؛ مفهوم‌شناسی و پیشینه‌ی آن»، فصلنامه‌ی تخصصی عرفان، ش۲۰، صص۳۷-۶۷.
مولوی، جلال‌الدین محمد. (۱۳۹۰). مثنوی معنوی. ج۱و۳و۵، تصحیح رینولد ا.نیکلسون، تهران: هرمس.
میرباقری‌فرد، سیدعلی‌اصغر. (۱۳۹۱). «عرفان عملی و نظری یا سنت اول و دوم عرفانی؟ (تأملی در مبانی تصوف و عرفان اسلامی)». پژوهش‌های ادب عرفانی (گوهرگویا)، ش۲۲، صص۶۵-۸۸.
ــــــــــــــــــ . (۱۳۹۴).  تاریخ تصوف۲. تهران: سمت.
نیکلسون، رینولد الین. (۱۳۷۸). شرح مثنوى معنوى مولوى. ج۱، ۲، ۳، ۴، ۶، تهران: علمى و فرهنگى.
همایى، جلال‌الدین. (۱۳۸۵). مولوى‌نامه؛ مولوى چه مى‌گوید؟. ج۱، تهران: هما.