تبارشناسی و شرح اصطلاحات رباعی‏ای منسوب به ابن سینا در مجالس‏المومنین

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسنده

شیراز

چکیده

مجالس‏المومنین قاضی نورالله شوشتری( ف. 1019)، از مهم‏ترین کتاب‏های رجال شیعی است که به دلیل در برداشتن ابیات منتسب به شاعران سده‏های نخستین، در پژوهش‏های ادبی نیز اهمیت دارد. بسیاری از پژوهشگران معاصر درباره‏ی این اشعار، به دیده‏ی تردید نگریسته‏اند؛ اما تاکنون پژوهشی در تحلیل تبارشناسانه‏ی این ابیات صورت نگرفته‏است. یکی از این اشعار، رباعی‏ای در ستایش امام علی(ع) و منسوب به ابن سیناست که نخستین‏بار در این کتاب آمده و به واسطه‏ی آن به بسیاری از تذکره‏ها و کتاب‏های تاریخ ادبیات فارسی راه یافته است. مضمون این رباعی، پیوندی آشکار با اصطلاحات خوشنویسی و برخی مفاهیم عرفانی دارد؛ از همین رو در این مقاله، با استفاده از تحلیل محتوای تاریخی، سعی شده پس از ریشه‏شناسی گونه‏ی خوشنویسی منعکس در این رباعی و بررسی سیر شکل‏گیری نشانه‏های عرفانی آن، ضمن تعیین محدوده‏ی زمانی سرایش شعر، دریچه‏های محتمل راه یافتن این شعر به مجالس‏المومنین بررسی شود. نتایج نشان می‏دهد، با توجه به انعکاس خط آینه‏ای در مضمون رباعی و ابداع و رواج این گونه پس از سده‏ی نهم و همچنین سازگاری شعر با برخی اندیشه‏های عرفانی رایج در میان فرقه‏هایی چون: حروفیه، نوربخشیه، بکتاشیه و ...، این رباعی بیش از چهار سده پس از درگذشت ابن‏سینا(ف. 428) سروده شده است. همچنین با در نظر گرفتن شاعر بودن قاضی نورالله، آشنایی‏اش با خوشنویسی و همچنین انتسابش با اهل عرفان، بعید نیست این رباعی را خود او سروده و در تایید باورهای شیعی‏اش به ابن‏سینا نسبت داده باشد.

کلیدواژه‌ها

موضوعات

عنوان مقاله [English]

Genealogy of a Ruba'i attributed to Avicenna in Majalis al Mu'minin

نویسنده [English]

  • mohamad moradi
shiraz university
چکیده [English]

 
 
Genealogy of a Ruba'i attributed to Avicenna in Majalis al Mu'minin
Abstract
 
Majalis al Mu'minin, written by Qazi Noorullah Shustari, 1610 AD, is one of the most significant books of Shiite biography (Rijal), which is instrumental in literary studies because it contains verses attributed to poets of early Hegira centuries. Many contemporary scholars treated these poems with doubt; however, no genealogical study has been conducted on these verses. One of these poems, attributed to Avicenna, is a Ruba'i in praise of Imam Ali first recorded in Majalis al Mu'minin and from that book finding its way to several biographies and books of history of Persian literature. The theme of the Ruba'i is closely related to calligraphy terminology and certain mystical notions. Therefore, this study, using historical content analysis, attempted to genealogically address the type of calligraphy and development of the mystical symbols to approximate when the poem was written and explore how the poem entered Majalis al Mu'minin. The results show, considering mirror-writing in the theme of the Ruba'i, emergence and development of this type of calligraphy after 9th century Hegira and its accordance with certain common mystical thoughts in sects like Hurufiyya, Noorbakhshia, and  Bektashi, it was written four centuries after the death of Avicenna, (1024 AD). Furthermore, since Qazi Noorullah Shustari was a poet connected to mystics and familiar with calligraphy, it is possible that the ruba'i was one of his that he attributed to Avicenna to support his claim.
 
 
 

کلیدواژه‌ها [English]

  • Keywords: Majalis-al-Mu'menin
  • Qazi Noorullah
  • Avicenna
  • Mirror-Writing
  • Hurufiyya
  • Noorbakhshia
  • Bektashia

مراجع

آزاد کشمیری، محمدعلی. (1382). نجوم السماء فی تراجم العلماء. به تصحیح میرهاشم محدث، تهران: امیرکبیر.
آژند، یعقوب. (1369). حروفیه در تاریخ. تهران: نی.
آملی، سید حیدر. (1364). نقدالنقود فی معرفه الوجود. ترجمه و تعلیق سید حمید طبیبیان، تهران: اطلاعات.
ابراهیمی‏راد، عطا. (1389). سیر تاریخی طریقه‏ی بکتاشیه. تهران: ثالث.
ابن ندیم، ابوالفرج محمد. (بی‏سال). الفهرست. تحقیق رضا تجدد، تهران: دانشگاه تهران.
ــــــــــــــــــــــــ (1346). الفهرست. ترجمه‏ی رضا تجدد، تهران: بی‏نا.
اته، هرمان. (1356). تاریخ ادبیات فارسی. ترجمه‏ی رضازاده شفق، تهران: بنگاه ترجمه و نشر کتاب.
احمد دده. (1393). تاریخ منجم­باشی یا صحایف‏الاخبار فی وقایع‏الآثار. ترجمه‏ی نصرالله ضیایی، تهران: میراندیش.
افندی اصفهانی، میرزاعبدالله. (بی‏تا). ریاض العلماء و حیاض الفضلاء. به اهتمام سید محمود مرعشی، قم: کتابخانه‏ی آیت الله مرعشی.
اوزون چارشلی، اسماعیل حقی. (1380). تاریخ عثمانی، از تشکیل حکومت عثمانی تا فتح استانبول، ج1، ترجمه‏ی وهاب ولی، تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.
اوسلو اِر، فاتح. (1391). حروفیه از ابتدا تاکنون به استناد به منابع دست اول. ترجمه‏ی داوود فانی، تهران: مولی.
اینالجق، خلیل. (1394). امپراتوری عثمانی (عصر متقدم 1300 تا 1600). ترجمه‏ی کیومرث قرقلو، تهران: بصیرت.
ایوانف، د. (1950). مجموعه‏ی رسائل و اشعار اهل حق. بمبئی: انجمن اسماعیلی.
بابا شاه اصفهانی. (1373). آداب‏المشق، رسالاتی در خوش­نویسی و هنرهای وابسته. به اهتمام حمیدرضا قلیچ‏خانی، صص 209- 223، تهران: روزنه.
بلر، شیلا و بلوم، جاناتان. (1394). هنر و معماری اسلامی 2 (1250- 1800). ترجمه‏ی یعقوب آژند، تهران: سمت.
بیانی، مهدی. (1348). احوال و آثار خوش­نویسان. تهران: دانشگاه تهران.
پورگشتال، هامر. (1387). تاریخ امپراتوری عثمانی. ترجمه‏ی میرزازکی علی‏آبادی، به اهتمام جمشید کیان‏فر، تهران: اساطیر.
تذکره‏ی خوشنویسان، پیدایش و سیر تحول هنر خط. (1363). تهران: یساولی.
ترابی طباطبایی، سید جمال. (1350). سکه‏های شاهان اسلامی ایران 2. تبریز: چاپخانه‏ی شفق و توفیق.
حبیبی، عبدالحی. (1350). تاریخ خط و نوشته‏های کهن افغانستان از عصر قبل التاریخ تاکنون. کابل: انجمن تاریخ و ادب افغانستان اکادیمی.
حسینی شوشتری مرعشی، علاءالملک. (1352). فردوس، در تاریخ شوشتر و برخی از مشاهیر آن. با مقدمه و تصحیح میرجلال‏الدین حسینی ارموی، تهران: انجمن آثار ملی.
حسینی عاملی، محمدشفیع. (1383). محافل‏المؤمنین فی ذیل مجالس‏المؤمنین. تصحیح ابراهیم عرب‏پور، منصور جغتایی، مشهد: بنیاد پژوهش‏های اسلامی آستان قدس رضوی.
خوانساری، محمد. (1384). دانشنامه‏ی زبان و ادبیات فارسی. مدخل ابوعلی سینا، به سرپرستی اسماعیل سعادت، ج1، تهران: فرهنگستان زبان و ادبیات فارسی.
داماس، ژاک. (1360). هنر خطاطی در ترکیه از قرن دوازدهم. ترجمه‏ی گروه صادقی‏وند و بهروز گلپایگانی، تهران: یساولی.
دانش‏پژوه، محمدتقی. (1349). «گلزار صفا: صیرفی». هنر و مردم، تیرماه، صص 30-42.
درویش محمد بخاری. (1373). فوائدالخطوط، رسالاتی در خوش­نویسی و هنرهای وابسته. به اهتمام حمیدرضا قلیچ‏خانی، صص 305-398، تهران: روزنه.
راوندی، محمد بن علی بن سلیمان. (1364). راحه‏الصدور و آیه‏السرور در تاریخ آل سلجوق. به سعی و تصحیح محمد اقبال، تهران: امیرکبیر.
زین‏الدین، ناجی. (1388 قمری). مصور الخطّ العربی. بغداد: المجمع العلمی العراقی.
سام‏میرزا صفوی. (1384). تذکره‏ی تحفه‏ی سامی. تصحیح و تحشیه‏ی رکن‏الدین همایون‏فرخ، تهران: اساطیر.
سلطان علی مشهدی. (1373). صراط‏ا‏لسطور. رسالاتی در خوش­نویسی و هنرهای وابسته، به اهتمام حمیدرضا قلیچ‏خانی، صص 15-30، تهران: روزنه.
شامی، نظام‏الدین. (1363). ظفرنامه، تاریخ فتوحات امیر تیمور گورکانی. از روی نسخه‏ی فیلکس تاور، با مقدمه‏ی پناهی سمنانی، تهران: بامداد.
شیمل، آنه‏ماری. (1368). خوش­نویسی و فرهنگ اسلامی. ترجمه‏ی اسدالله آزاد، مشهد: آستان قدس رضوی.
ــــــــــــــ (1386). خوش­نویسی اسلامی. ترجمه‏ی مهناز شایسته‏فر، تهران: موسسه‏ی مطالعات هنر اسلامی.
صفا، ذبیح‏الله. (1373). تاریخ ادبیات در ایران. ج5، از آغاز سده‏ی دهم تا میانه‏ی سده‏ی دوازدهم هجری، تهران: فردوس – اندیشه.
ــــــــــــ (1384). جشن‏نامه‏ی ابن سینا، سرگذشت و تألیفات و اشعار و آرای ابن سینا. ج1، تهران: انجمن آثار و مفاخر فرهنگی.
صیرفی، عبدالله. (1372). آداب خط، کتاب‏آرایی در تمدن اسلامی. نجیب مایل هروی، مشهد: بنیاد پژوهش‏های اسلامی آستان قدس رضوی.
صیرفی. (1373). گلزار صفا، رسالاتی در خوش­نویسی و هنرهای وابسته، به اهتمام حمیدرضا قلیچ‏خانی، صص 55-72، تهران: روزنه.
طاهری‏نیا، علی‏باقر و میرزایی، فرامرز. (1386). «نوآوری علمی و تقلید ادبی در سروده‏های ابن سینا». پژوهشنامه‏ی علوم انسانی، شماره‏ی 54، صص 331-334.
غنی، قاسم. (1315). ابن سینا. تهران: دبیرخانه‏ی فرهنگستان.
فتوت، مجید. (1392). زندگی و اندیشه‏های قاضی نورالله شوشتری (شهید ثالث). پایان‏نامه‏ی کارشناسی ارشد دانشگاه شیراز.
فریدبیک، محمد. (1332 قمری). احسن‏التواریخ. ترجمه‏ی علی فرزند میرزا عبدالباقی مستوفی اصفهانی، بی‏جا: مطبعه‏ی برادران باقرزاده.
فضائلی، حبیب‏الله. (1362). اطلس خط، تحقیق در خطوط اسلامی. اصفهان: ارغوان.
ـــــــــــــــــ (1363). تعلیم خط. تهران: سروش.
فنا، فاطمه. (1392). ابن سینا پژوهی، مجموعه مقالاتی در معرفی آرا، احوال و آثار ابن سینا. تهران: خانه‏ی کتاب.
قاضی سیدنورالله الحسینی المرعشی التستری. (1409ق). احقاق‏الحق و ازحاق‏الباطل. تعلیقات سید شهاب‏الدین الحسنی المرعشی النجفی، به اهتمام سید محمود المرعشی، قم: کتابخانه‏ی آیت‎الله مرعشی.
ـــــــــــــــــ (1050). مجالس‏المؤمنین. نسخه‏ی کتابخانه‏ی ملی، شناسه‏ی کد 1242195، به خط ابن فرامرز موکئی.
ـــــــــــــــــ (بی‏تا). مجالس‏المؤمنین. نسخه‏ی کتابخانه‏ی ملی، شماره‏ی ثبت 5-17716.
ـــــــــــــــــ (بی‏تا). مجالس‏المؤمنین. نسخه‏ی کتابخانه‏ی ملی، به شماره‏ی ثبت 5-17481.
__________ (بی‏تا). مجالس‏المؤمنین. نسخه‏ی کتابخانه‏ی ملی، شناسه‏ی کد 1660460.
___________  ( 1391). مجالس‏المؤمنین. تهران: اسلامیه.
قصه‏خوان، قطب‏الدین محمد. (1373). رساله‏ی خط و نقاشی، رسالاتی در خوش­نویسی و هنرهای وابسته. به اهتمام حمیدرضا قلیچ‏خانی، صص 151-163، تهران: روزنه.
قلیچ‏خانی، حمیدرضا. (1373الف). فرهنگ واژگان و اصطلاحات خوش­نویسی و هنرهای وابسته. تهران: روزنه.
ـــــــــــــــــــــ. (1373ب). رسالاتی در خوش­نویسی و هنرهای وابسته. تهران: روزنه.
قوچانی، عبدالله. (1364). خط کوفی معقلی در مساجد باستانی اصفهان. بی‏جا: بنیاد اندیشه‏ی اسلامی.
کیا، صادق. (1320). نقطویان یا پسیخانیان. بی‏جا: انجمن ایرانویچ.
گوهرین، صادق. (1356). حجه‏الحق ابوعلی سینا. تهران: توس.
مایل هروی، نجیب. (1372). کتاب‏آرایی در تمدن اسلامی. مشهد: بنیاد پژوهش‏های اسلامی آستان قدس رضوی.
ــــــــــــــــــ. (1380). تاریخ نسخه‏پردازی و تصحیح انتقادی نسخه‏های خطی. تهران: کتابخانه، موزه و مرکز اسناد مجلس شورای اسلامی.
مجنون رفیقی هروی. (1373الف). آداب الخط، رسالاتی در خوش­نویسی و هنرهای وابسته. به اهتمام حمیدرضا قلیچ‏خانی، صص 175-201. تهران: روزنه.
ـــــــــــــــــــ (1373ب). آداب الخط، رسالاتی در خوش­نویسی و هنرهای وابسته. به اهتمام حمیدرضا قلیچ‏خانی، صص252-269، تهران: روزنه.
محدث ارموی، حلال‏الدین. (1367ق). فیض‏الاله فی ترجمه القاضی نورالله. تهران: شرکت سهامی طبع کتاب.
مخبر دزفولی، فهیمه. (1389). پیدایش طریقت علوی – بکتاشی در آناتولی. تهران: علمی و فرهنگی.
مدبّری، محمود. (1370). شرح احوال و اشعار شاعران بی‏دیوان در قرن‏های 3، 4، 5 هجری قمری. تهران: پانوس.
مرعشی، محمود. (1341). شرح حال و افکار و آثار و عقاید و نظریات نوابغ شرق، ابن سینا. قم: نوین.
معصوم‏علیشاه شیرازی، محمد. (1345). طرائق‏الحقائق. ج2، به تصحیح محمدجعفر محجوب. تهران: بارانی.
منشی قمی، قاضی میر احمد. (1352). گلستان هنر. به تصحیح احمد سهیلی خوانساری، تهران: بنیاد فرهنگ ایران.
منصوری، فیروز. (1366). فهرست اسامی و آثار خوش­نویسان قرن دهم هجری قمری و نقد و بررسی گلستان هنر. تهران: گستره.
میرخواند، محمدبن خاوندشاه بن محمود. (1385). تاریخ روضه‏الصفا فی سیره‏الانبیاء و الملوک و الخلفاء. به تصحیح جمشید کیان‏فر، تهران: اساطیر.
میرعلی هروی. (1373). مدادالخطوط، رسالاتی در خوش­نویسی و هنرهای وابسته. به اهتمام حمیدرضا قلیچ‏خانی، صص 1-14. تهران: روزنه.
نفیسی، سعید. (1316). «آثار فارسی ابن سینا». مجله‏ی مهر، شماره‏ی 48، صص 1199-1211.
ـــــــــــــ (1359). زندگی و کار و اندیشه و روزگار پور سینا. تهران: دانش.
واله اصفهانی قزوینی، محمدیوسف. (1379). روضه‏های ششم و هفتم از خلدبرین، تاریخ تیموریان و ترکمانان. به تصحیح میرهاشم محدث، تهران: میراث مکتوب.
ووسینیچ، وِین. (1346). تاریخ امپراتوری عثمانی. ترجمه‏ی سهیل آذری، تهران: کتابفروشی تهران.
هاشم محمد. (1381 قمری). قواعد‏الخطّ العربی. بغداد: وزاره‏المعارف العراقیه.
هدایت، رضاقلی خان. (1295). مجمع‏الفصحاء. تهران: مطبعه‏ی آقامیرزا باقر.
هووارت، کلمنت. (1327 قمری). مجموعه رسائل حروفیه. به قلم رضا توفیق، لیدن: بریل.
یاری گل­درّه، سهیل. (1392). «اشعار نویافته‏ی ابن­سینا». کتاب ماه ادبیات، شماره‏ی 82، پیاپی 196، بهمن، صص 41-44.
 

فایل ها

هم رسانی

ارجاع به این مقاله

آمار