درنگی بر چگونگی پیوند ابیات الحاقی در چاپ‌های سنگی مکتوبات صدی

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 دانشجوی دکتری زبان و ادبیات فارسی دانشگاه فردوسی مشهد، ایران

2 استادیار گروه زبان و ادبیات فارسی دانشگاه فردوسی مشهد

چکیده

به باور نسخه‌پژوهان، خوانندگان نسخ خطّی به هنگام مطالعه، اگر روایت‌های دیگری از داستان‌ها و عبارت­ها یا اشعاری مرتبط با متن را در ذهن ‌داشتند، آن­ها را در حاشیه­ی نسخه می‌افزودند. این افزوده‌ها چندی بعد به‌وسیله­ی برخی از کاتبان به متن وارد شده است. این تصرّفات را می‌توان به دو دسته­ی عمدی و غیرعمدی تقسیم کرد. تصرّفات عمدی معمولاً به دست کاتبانی وارد متن می‌شود که یا نسخه را برای خود می‌نویسند، یا هم نقش کاتب و هم وظیفه­ی مصحّح را بر عهده دارند. موضوع اخیر به‌ویژه در چاپ‌های سنگی مکتوبات صدی، مهم­ترین اثر فارسی شرف‌الدّین مَنیَری (661 ؟ – 782 ق) نمود یافته است؛ زیرا در چاپ‌های سنگی صد مکتوب، ابیاتی از سوی کاتبان به متن افزوده شده است که در دست‌نویس‌های کهن مکتوبات صدی وجود ندارد. نگارندگان در این نوشتار، ابیات افزوده به متن را شناسایی کرده و سپس چگونگی پیوند آن­ها را با مکتوبات صدی نشان داده‌اند. بر این اساس، ابیات الحاقی را می‌توان به سه دسته تقسیم کرد: نخست ابیات سخنورانی که پیش از درگذشت شیخ منیری می‌زیسته‌اند و دیگر، اشعار گویندگانِ پس از شرف‌الدّین و سوم ابیاتی که شاعران آن­ها را نمی‌شناسیم. به باور نگارندگان، گذشته از ابیاتی که هیچ پیوندی با متن ندارند، دیگر ابیات افزوده به چاپ‌های سنگی به شش دلیل: 1. تأکید و تأیید معنا؛ 2. ایضاح متن؛ 3. تکمیل و تتمیم معنای اشعار؛ 4. برگرداندن منظوم معنا؛ 5. تداعی معانی؛ 6. تمثیل و مثل، با مکتوبات صدی پیوند می‌یابند.
 

کلیدواژه‌ها

موضوعات

عنوان مقاله [English]

A Review of the Verses added to Maktubat-e- Sadi in Stone Prints

نویسندگان [English]

  • mohammadsadegh khatami 1
  • salman saket 2
1 Ph.D. student of Persian Language and Literature of Ferdowsi University of Mashhad, Iran
2 Assistant Professor of Department of Persian Language and Literature of Ferdowsi University of Mashhad
چکیده [English]

 
Abstract
As researchers of the handwritten versions assume, reader of such texts tend to attach and add their understanding of the stories, statements or poems in the margin of the texts. Later, these attachments are added to the main text by some writers. These additions are either intentional and unintentional; the former is generally introduced either by those who intend to rewrite the manuscript for themselves or by those who were both writers and correctors of the handwritten texts. This has been manifested in stone prints of the Maktubat-e-Sadi as the most important Persian work by Sharaf al-dîn-e Maneri (1263 ? - 1380).  In stone prints of this work, the writers have added some verses to the text which have never been in original handwritten versions. The authors of present research have identified the verses added to the main text and indicated how these verses are linked to Maktubat-e-Sadi. Accordingly, the attached verses can be divided into three classes: first the verses by lecturers who lived prior to Maneri, second, verses of speakers who lived after Sharaf al-dîn and third, verses from some anonymous poets. We assume that irrespective of verses having no links to the main text, other added verses in stone prints are related to the Maktubat-e-Sadi for six reasons: 1) emphasizing and confirming meaning, 2) illuminating the Text, 3) completing and complementing the poems' meanings, 4) rendering the meaning in verse, 5) Meaning interpretation and 6) simile and idiomatic expressions.
 
 

کلیدواژه‌ها [English]

  • Keywords: Sharaf al-dîn-e Maneri
  • Maktubat-e-Sadi
  • Stone print
  • attached verses

مراجع

قرآن کریم. (1386). ترجمه­، توضیحات و واژه­نامه از: بهاءالدین خرمشاهی، تهران: دوستان.
افشین‌وفایی، محمد. (1392). «حافظ در شبه­قارّه». در: دانشنامه­ی زبان و ادب فارسی در شبه­قارّه، زیر نظر گروه شبه­قارّه، ج3، تهران: فرهنگستان زبان و ادب فارسی، صص 7–28.
امیدسالار، محمود. (1389). سی و دو مقاله در نقد و تصحیح متون ادبی. تهران: بنیاد موقوفات دکتر محمود افشار.
ــــــــــــــــ.(1384 - 1385). «علّامه قزوینی و فنّ تصحیح متن». نامه­ی بهارستان، سال6، شماره­ی 1 - 2، دفتر 11–12، صص 189–206.
اوحدی بلیانی، تقی‌الدّین محمدبن محمد. (1389). عرفات‌العاشقین و عرصات‌العارفین. تصحیح ذبیح‌الله صاحبکاری، آمنه‌ فخراحمد، با نظارت علمی­ محمد قهرمان، ج4، تهران: میراث مکتوب و کتابخانه، موزه و مرکز اسناد مجلس شورای اسلامی.
حافظ، شمس‌الدّین­محمد. (1375). دیوان حافظ. به‌تصحیح و توضیح پرویز ناتل­خانلری، ج2، تهران: خوارزمی.
خاتمی، محمدصادق و همکاران. (1398). «ضرورت تصحیح انتقادی مکتوباتِ صدی از شرف‌الدّین مَنیَری». متن‌شناسی ادب فارسی، سال55، دوره­ی جدید، سال11، شماره­ی اوّل (پیاپی 41)، صص 37–56.
خلیلی­افغان. (1309). آثار هرات. به‌عنوان همایون اعلیحضرت نادرشاه غازی به اراده­ی جناب جلالت‌مآب عبدالرّحیم خان نائب سالار و وکیل نائب‌الحکومه­ی هرات، به ‌اهتمام آقای ارجمند عبدالعلیم‌جان پسر نائب سالار صاحب‌موصوف، ج 2، هرات: مطبعه­ی فخریه­ی سلجوقی.
دهخدا، علی­اکبر. (1363). امثال و حکم. ج1 و2و3، تهران: امیرکبیر.
رضوی، سیّداطهرعباس. (1380). تاریخ تصوف در هند. ترجمه­ی منصور معتمدی. ج1، تهران: مرکز نشر دانشگاهی.
زرقانی، سیّدمهدی و همکاران. (1391). «مخاطب‌شناسی سنایی در آثار منثور قرن ششم تا دهم هجری». پژوهش‌های ادب عرفانی (گوهر گویا)، سال6، شماره­ی3، پیاپی 23، صص 1–34.
سعدی، مصلح­بن­عبدالله. (1385). کلیات سعدی. به‌تصحیح محمدعلی فروغی. تهران: هرمس.
ـــــــــــــــــــــ. (1389). گلستان سعدی. ‌تصحیح و توضیح غلامحسین یوسفی. تهران: خوارزمی.
سمعانی، شهاب‌الدّین ابوالقاسم احمد. (1368). روح‌الارواح فی شرح اسماء الملک‌ الفتّاح. به‌تصحیح و توضیح نجیب مایل هروی، تهران: علمی و فرهنگی.
سنایی، مجدودبن آدم. (1377). حدیقة‌الحقیقة و شریعة‌‌الطّریقة. تصحیح و تحشیه­ی محمدتقی مدرّس رضوی، تهران: مؤسّسه­ی انتشارات و چاپ دانشگاه تهران.
ــــــــــــــــــــ. (1382). حدیقة‌الحقیقه و شریعة‌الطّریقه (فخری‌نامه). به‌تصحیح و با مقدّمه­ی مریم حسینی، تهران: مرکز نشر دانشگاهی.
ــــــــــــــــــــ. (1388). دیوان حکیم ابوالمجد مجدود بن آدم سنایی غزنوی. با مقدّمه و حواشی و فهرست به‌سعی و اهتمام محمدتقی مدرّس­ رضوی، تهران: سنایی.
ـــــــــــــــــــ. (1397). حدیقه‌الحقیقه. مقدّمه، تصحیح، تعلیقات و فهرست‌ها محمدجعفر یاحقّی، سیّدمهدی زرقانی. ج1، تهران: سخن.
شفیعی­کدکنی، محمد‌رضا. (1394). در هرگز و همیشه­ی انسان (از میراث عرفانی خواجه عبدالله انصاری). تهران: سخن.
شیمل، آنه­ماری. (1389). در قلمروی خانان مغول. ترجمه­ی فرامرز نجدسمیعی، تهران: امیرکبیر.
عطّار، محمدبن­ابراهیم. (1316). پندنامه. با مقدّمه و تصحیح از روی نسخ متعدّده به‌اهتمام تقی حاتمی، به سرمایه­ی حاج سیّداحمد کتابچی مدیر. تهران: کتابفروشی اسلامیه.
ـــــــــــــــــــ. (1386). اسرارنامه. مقدّمه، تصحیح و تعلیقات محمدرضا شفیعی­کدکنی، تهران: سخن.
ـــــــــــــــــــ. (1387). منطق‌الطّیر. مقدّمه، تصحیح و تعلیقات محمدرضا شفیعی­کدکنی، تهران: سخن.
عین­القضات، عبدالله­بن­محمد. (1373). تمهیدات. با مقدّمه و تصحیح و تحشیه و تعلیق عفیف عُسَیران، تهران: کتابخانه­ی منوچهری.
لعلی­بدخشی، میرزا لعل‌بیگ. (1376). ثمرات‌القدس من شجرات‌الانس. تصحیح سیّدکمال سیّدجوادی، تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.
مشار، خانبابا. (1337). فهرست کتاب‌های چاپی فارسی. ج1، تهران: بنگاه ترجمه و نشر کتاب.
ـــــــــــ. (1342). فهرست کتاب‌های چاپی فارسی. ج2، تهران: بنگاه ترجمه و نشر کتاب.
ـــــــــــ. (1352). فهرست کتاب‌های چاپی فارسی از آغاز تا آخر سال 1345 براساس فهرست خانبابا مشار و فهارس انجمن کتاب. ج2، تهران: بنگاه ترجمه و نشر کتاب.
مطیع‌الامام، سیّد. (1372ش/ 1414ق/ 1993م). شیخ شرف‌الدّین احمدبن یحیی منیری و سهم او در نثر متصوفانه‌ی فارسی. اسلام‌آباد: مرکز تحقیقات فارسی ایران و پاکستان.
منیری، شرف‌الدّین. مکتوبات صدی، اسلام­آباد: کتابخانه­ی گنج­بخش، شماره­ی 13926 [نسخه­ی خطّی]، تاریخ کتابت: سده­ی 8 ق.
ـــــــــــــــــ  مکتوبات صدی. اسلام­آباد: کتابخانه­ی گنج­بخش، شماره­ی 14713 [نسخه­ی خطّی]، تاریخ کتابت: سده­ی 8 ق.
ـــــــــــــــــ. (۱۹۹۴م). مکتوبات صدی، نسخه­ی عهد مصنّف [چاپ عکسی]، (صفحه‌شمار گوناگون). تعارف پروفیسر سیّدحسن عسکری، تقدیم سیّدشاه محمد اسمعیل روحی. پتنه: خدابخش اورینتل پبلک لائبریری.
ـــــــــــــــــ. مکتوبات صدی. اسلام­آباد: کتابخانه­ی گنج­بخش، شماره­ی 4055 [نسخه­ی خطّی]، تاریخ کتابت: سده­ی 9 ق.
ـــــــــــــــــ. مکتوبات صدی. تهران: کتابخانه­ی مجلس شورای اسلامی، شماره­ی 17586 [نسخه­ی خطّی]، بدون تاریخ کتابت: [احتمالاً سده­ی 9 ق].
ـــــــــــــــــ. مکتوبات صدی. کشمیر: کتابخانه­ی علّامه اقبال دانشگاه کشمیر، شماره­ی 93701 [نسخه­ی خطّی]، تاریخ کتابت: 1041 ق.
ـــــــــــــــــ. (1286 – 1287 ق). مکتوبات صدی [چاپ سنگی]. به‌اهتمام منشی جیکوبندها و انتظام یاد علی‌خان. 2 ج، آره: مطبع منشی سنت پرشاد صاحب آروی.
ـــــــــــــــــ. (1287 ق/ 1870م). مکتوبات صدی [چاپ سنگی]. با تصحیح و مقابله و تحشیه­ی محمدعلی اکرم صاحب آروی (د. پس از 1306 ق)، به‌سعی و اهتمام محمد علیبخشان (مدیر مطبع)، لکهنو: مطبع علوی.
ـــــــــــــــــ. (1303 ق/ 1885م)، مکتوبات حضرت شیخ شرف‌الدّین یحیی منیری قدّس سرّه [چاپ سنگی]. حسب تحریک جناب مولانا محمد ابوالحسن صاحب، لکهنو: مطبع منشی نول‌کشور.
ـــــــــــــــــ. (1319 ق/ 1902 – 1901م). سه صدی مکتوبات (مضامین تصوف و عرفان) [چاپ سنگی]. لاهور: مطبع اسلامی، کتبخانه­ی اسلامی پنجاب.
ـــــــــــــــــ. (1329 ق/ 1911م). مکتوبات حضرت شیخ شرف‌الدّین یحیی منیری قدّس سرّه [چاپ سنگی]. حسب تحریک جناب مولانا محمد ابوالحسن صاحب، کانپور: مطبع منشی نول‌کشور.
مولوی، جلال‌الدّین محمد. (2535). کلیات شمس یا دیوان کبیر. با تصحیحات و حواشی بدیع‌الزّمان فروزانفر، جزو ششم، تهران: مؤسّسه­ی انتشارات امیرکبیر.
میبدی، احمدبن­احمد. (1382). کشف‌الاسرار و عدّةالابرار. به‌سعی و اهتمام علی­اصغر حکمت، ج9، تهران: مؤسّسه­ی انتشارات امیرکبیر.
نوشاهی، عارف. (1391). کتاب­شناسی آثار فارسی چاپ­شده در شبه­قارّه (هند، پاکستان، بنگلادش) از 1160–1386هـ ش/ 1195–1428هـ/1781–2007م. ج1، تهران: مرکز پژوهشی میراث مکتوب.

فایل ها

هم رسانی

ارجاع به این مقاله

آمار