حیران مست یا هوشیار حیران؟ «بررسی و تحلیل دیدگاه‌های مولوی و شمس دربارة سکر و حیرت»

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 دانشگاه اصفهان، دانشکده ادبیات و علوم انسانی، گروه زبان وادبیات فارسی.

2 گروه زبان و ادبیات فارسی، دانشکده ادبیات و علوم انسانی، دانشگاه اصفهان، اصفهان، ایران.

چکیده

هرچند موافقت آرای شمس و مولانا و اثرگذاری‌های دوسویه‌شان از کسی پنهان نیست؛ ولی در مواضعی با یکدیگر اختلاف دارند. سکر و حیرت از مواضع اساسی اختلاف در مشرب عرفانی و معرفت‌شناسی این دو عارف است که در وجوه مختلف، اعمّ از تعریف، مقدمات، اقسام و نتایج، شایسته‌ی تأمل و مقایسه‌ی تحلیلی است. این مقاله بر آن است علاوه‌ بر بیان و بررسی تفاوت دیدگاه‌ها، پاسخ مناسبی برای چرایی این اختلاف آراء داشته باشد. تبیین این اختلاف‌ در مطالعات تطبیقی مولوی‌پژوهی و شمس‌پژوهی اهمیت ویژه‌ای دارد؛ زیرا می‌توان‌گفت تفاوت آراء شمس و مولانا از همان دیدار اول با موضوع سکر و حیرت و در بیانی دقیق‌تر، رجحان صحو بر سکر آغاز می‌شود. به این دلیل که اهل‌ صحوی همچون شمس از اهل ‌سکری چون مولانا درباره‌ی میزان برتری مقام هوشیار اعلا یعنی پیامبر(ص) بر مرتبه‌ی بایزید، مست مشهور، سؤال می‌پرسد. در واقع، غرض اصلی شمس از ملاقات با مولانا، رساندن وی به مرتبه‌ی ‌صحو و شناخت برترین هوشیار است تا به‌تبعِ معرفت ایشان بتواند به معرفت‌النفس، معرفت‌الرب و توحید اصیل دست‌ یابد. بنابراین، همان‌طور که پیامبر(ص) بر تارک مقام ولایت و نبوت، خواهان دستگیری و هدایت بایزید است، شمس نیز با برخورداری از اوصاف قهر و لطف حق، چونان نبی و ولیّ صاحب‌سرّ هوشیاری است که بر همه‌ی امور از جمله مرتبه‌ی مستی مولانا آگاهی دارد و راضی به توقف او در مرتبه‌ی ‌دوم مستی نیست؛ بنابراین خود را بنده‌ی نازنین حق می‌داند تا مولانا در سایه‌ی هدایتش پس از طی مستی عالم‌ روح به مستی ‌راه ‌خدا، مستی‌ از خدا و درنهایت هوشیاری رسد تا در این جایگاه هرچند مست‌تر، هوشیارتر و هوشیارکننده‌ی جهان و عالمی باشد.
 

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

The Astonished Inebriate or The Vigilant Astonished? "The Analysis of Molavi's and Shams's Slants about Mystical State and Consternation"

نویسندگان [English]

  • Samaneh Al_Sadat Aghadadi 1
  • Sayyed Ali Asghar Mirbagherifard 2
  • Tahereh Khoshhal Dastjerdi 2
1 University Of Esfahan
2 Persian literature group، Faculty of Literature and Humanities، University of Esfahan، Esfahan، Iran.
چکیده [English]

Introduction
Moulana’s attitude in mystical principles has a connection with the first mystical convention and   in minors with Bayazid- Bastami's mystical doctrines that todays are mostly recognized as Khorasan ideology. The parameters which have been spread in Bayazid's doctrines from the third century have been reflected completed in Moulana’s ideas making his method different from other mystical attitudes. Shams' attitude also in depiction of mystical principles is in accordance with the mystics of the first convention and in the minors with Jonayd's ideology. So, although the people of knowledge like Moulana and Shams reached a consensus on the principles in a frame of mystical convention, they are different in minors, considering their mystic attitude in the exposition of the method of epistemology and reaching the unification. The mystical state, consternation, the contrast articles, awareness and, vigilance are examples of minors which are the basic subjects of the difference between the mystic methods of Shams as well as Moulans's epistemology. These two matters are the parameters for recognizing Khorasan's and Bagdad's mystical ideology. Each of the cults of the two schools preferred one to the other and for proving their ideology have conflicted and brought different reasons.
 
Research Methodology, Background, Purpose
In this essay the research methodology is analytical descriptive and is attributed to the authentic works of the first mystical convention, especially, Masnavi Manavi and Sham's pieces. In this analysis separately according to the mystical pattern of Shams and Moulana their ideas are going to be monitored considering the different aspects of mystical state plus consternation, namely, enunciation, prefaces, compartments and its results (total intellect, profanity(Shath), annihilation, eternity and unification) reaching the reason of the conflict, according to the forecited discussions. Also, it clarifies the main reason of Sham's first meeting with Moulana, using the results of the previous discussions by describing Shams's view toward the prophet Mohammad, Bayazid and Moulana. It should be said that the second meaning of the total intellect according to Moulana and describing the meeting of these two mystics on mystical state and awareness are new findings which have been analyzed for the first time in this study. Also, considering the searched background in the realm of comparative studies of Shams and Moulana no independent searching has been done before relating "The Analysis of Molavi's and Sham's Slants about Mystical State and Consternation".
 
The Debates and Analysis
Bayazid and his cults acknowledge the domination of the mystic state to the awareness and they know it more completed comparing to the awareness. So, the mystic state and consternation are the main parameter of this mystical pattern which is the most important element of Moulana's attitude and he tries to extend it. On the other hand Shams' mystical pattern for describing mystical state and consternation has conformity with main parameters of Jonayd's ideology, that is, the preference of awareness to the mystic state. Accordingly, Shams in pieces tries to describe this important mystical method applying two features, namely, wrath and mercy. The wrath and the mercy which are the features of God are another interpretation of the awareness also the mystic state and actually the reason for the being of these two. The total mystic is an observant wayfarer who uses wrath and mercy in right context. Shams believes that Moulana is merely God's indulgence which this element causes his limitless inebriation. And the mystic who is just an epitome of kindness, is stayed in the diminution of the estate of the inebriation. But, the observant wayfarer uses the mystic state condition and takes the responsibility of guiding others for reaching the excellent inebriation, namely, the estate of awareness.
Actually according to Shams Moulana advocates those who like mystic state such as Bayazid and Halaj, because Moulana is in the same level of inebriation which they are staying there, namely, the level of inebriation of the soul. In fact, it is common that Moulana starts to defend them impeccably but Shams achieved the level of leadership by reaching to the awareness and knows the diminution and its weakness adequately. So, Shams believes that approaching to the unification, the fact of the religion and epistemology are just possible by knowing the observant leader, the describer of all prophets and former religion, namely, the prophet Mohammad and being loyal to his ideology by applying the layout of the observant, sight and beseech. While the main intention of Shams for asking the level of superiority of the prophet Mohammad to Bayazid in the first meeting with Moulana is, directing him from the matter of inebriation, partiality for the people of mystic, namely, Bayazid to the level of awareness and recognition of the highest observant, namely, the prophet Mohammad, therefore, by knowing the prophet he (Moulana) achieves noble unification.
 
Conclusion
The mystic state and the consternation are the main disagreement subjects in the mystic pattern of Shams and Moulana. Moulana believes that the mystic states and the consternation are the results of the love that finally come to the annihilation, eternity and the unification. According to him the people of mystic are the great ones that because of the infinite inebriation they miss themselves so much and they are in such a level of intuition, knowledge, annihilation, and unification with God which they connect the utterance of profanity (Shath) to God and are silent and disoriented themselves until they achieve the base of religion by the help of GOD that is the exact consternation and knowledge. But, in Sham's ideology their utterance of profanity (Shath) does not have any meaning except immanence, arrogance, frustration and insincerity. Also, in Sham's idea the consternation is equal to the knowledge but, the consternation which is originated from the real words of the observant and the wayfarer comes to such a level of information and cleverness that because of the excess knowledge and reaching to God cannot say any word or voice just because of being occupied by the beloved.
 
 
This paper is sponsored by the chair of Moulavi Pazhohi (Studies concerning Moulavi) the title help by the Iran's National Science Foundation (INSF).
References:
 
 Aflaki, A.(2017). Managheb al-Arefin. Corrected by Tahsin Yaziji, Tehran:The Friends.
Ansari, A.(1983). Tabaqatol-Sofiyeh. Corrected by Mohammad Sarvar Moulaii, Tehran: Toos.
Atar, F.(2012).Tazkeratol-Olya.(2012).Corrected and Described by Mohhamd Estealami, Tehran:Zavar.
 Badavi, A.R. (1997). The History of The Islamic Mysticism.Kuwait:Vecalatol Matbouat.
Bakhazri, Y.I.A.(2004).Awrad al-ahbab va-fusus al-adab .Exertioned by Iraj Afshar, Tehran: University of Tehran.
Baqli Shirazi, R.(1987).Abharol-Ashequin. Corrected by Hanry Karboun,Tehran: Manouchehri.
.-------------------------.(1995).The description of Shatyat. Corrected by Hanry Karboun, Tehran:Tahouri.
Elahi Qomshe'I, M.(2011). Translation of the Holy Qur'an.Isfahan:Aria Qalam.
Estealami, M.(2008).The Text and Description of Masnavi- Maanavi of Moulana (Volume 4). Tehran:Sokhan.
Fourozanfar, B.(1988). The description of the Noble Masnavi (Volum2). Tehran:Zavar.
Gazali, A.(1997). Savanehol Oshaq. Corrected by Ahmad Mojahed, Tehran: The University of Tehran.
Hajviri, A.H.(2017).Kashfo-Mahbob.Corrected and Suspended by, Mahmod Abedi, Tehran: Soroush Publication.
Halaj, M.I.M.(2002). Divane-Alhalaj. Described and Corrected by Hashem Osman.Beyrout: Dar-ol-Ketabe-Elmeyeh.
Hamedani, E.G.(1977).The Description of The World of Baba Taher, Translated by MohhamdIbn Ibrahim Khatib Vaziri, Exertioned by Javad Maqsood. Tehran: The Association of the State Works.
Kalabadi, A.I.B.(1960). Altaarof-Le-Mazhab-e-L-Tasavof. Corrected by Ahmad Ali Rajaii, Tehran: The Establishment for Translation and Publishing of the Books. 
Kashani, A.(2008). Mesbahol- Hodaiyeh And Mafatehol Kafaye. Corrected and Described by Efat Karbasi and Mohammad Reza Barzeqar Khaleqi. Tehran: Zavar.
M.I.M.(2007).Asrarol-Tohid.Corrected by Mohammad Reza Shafii Kadkani (Volum1).Tehran: Agah.
Mesbahol- Sharieh,(1980). Literary to Imam Jafar- Ibne- Mohahmad Hail to Him, Beyroot: Aalami.            
Mir Bageri Fard, S.A.A.(2012). "Functional and Theoretical Mysticism or The First or Second Convention?". The Searching about Mystical Urbanity(The eloquent Jewel).University of Isfahan, Year 6, No 2, Page 65-88.
.------------------------ (2015). The History of Sufism 2. Tehran: Samt.
Mostamali Bokhari,S.(1984).Shar-ol-Taaraf-Le-Mazhabel-Tasavouf. Corrected by Mohahmad Roushan(Volum4). Tehran:Asatir.
Movahed, M.A. (2017).The Green Garden, Saying about Shams and Moulana. Tehran: karnameh.
Mulavi, J.(2005). The Great Poetical Works of Shams, Corrected by Badiol-Zaman- Foroza- Far, Tehran: Talayeh.
------------.(2007).Fihe-Mafihe,Corrected and Edited by Badiol-Zaman  Forozanfar, Tehran: Negah.
-------------.(2008).Masnavi-Manavi, Exertioned by Mohhamad Estealami (Volum 1,2,3, 4, 5, 6).Tehran:Sokhan.
Nasafi, A.M.(2012).Bayanol-Tanzil.Corrected and Suspended by Sayed Ali Asqar Mirbaqeri Zadeh, Tehran: Sokhan.
Noya, P.(1994).The Interpretation of Quran And mystical Language.Translated by Esmail Ismail Sadat, Tehran: The Center of Academic Publication.
Qashyri, A. (2009).The Translationof The Essay of Qashyrieh.Tranlated by Abou Ali Osmani. Corrected by Badiol- Zaman Forozanfar. Tehran: The Scientific and Cultural.
Razi, N. (2008). Mersadol- Ebad. Corrected by Mohhamad Amin Riyahi, Tehran: Scientific and Cultural.
Sediqi,& Kobra&Rouhani.(2015)." The Discord of Shams with Moulavi in the Ideologies, Thoughts and Judgements'. The Mystical Studies, University of Kashan, The year 11, No.21, P95-122.
 
Seraj Tousi, A.A.(1914).Almae-Fe-Tasavouf, Corrected by Reynold Nicolson, Liden: Matbaa Beril.
------------------(2009).Almai-Fe-Tasavouf, Corrected by Reynold Nicolson. Translated by Mahdi Mohebati, Tehran: Asatir.
Shahidi, S. J.(1994). The Description of Masnavi (Volume5).Tehran: The Scientific and Cultural.
Soltani, B & Yusef Pour.(2017). The writings of the meaning of the Mystic State in the Mystical Texts, Kavoush Nameh. University of Yazd, year 18, No.35,P 31-60.
Tabrizi, Sh.M.I.M.D.(2006). Maqalate-e-Shams Tabrizi. Corrected by Mohammad Ali Mouvahed, Tehran: Kharazmi.
Taroumi,S.M.(1998).Anisol-Arefin. Corrected by Ali Ojbi, Tehran:Rozaneh.
The Summary of The description of Taarof. (1970). Corrected by Ahmad Ali Rajaii, Tehran: The Foundation of Iran Culture.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Keywords: Mystic State and Consternation
  • Awareness
  • Mystic pattern
  • Moulavi
  • Shams-e-Tabrizi
قرآن کریم. (1390). ترجمه‌ی مهدی الهی‌قمشه‌ای، اصفهان: قلم آریا.
استعلامی، محمد. (1387). متن و شرح مثنوی مولانا. ج4، تهران: سخن.
افلاکی، احمد. (1396). مناقب‌العارفین. تصحیح تحسین یازیجی،تهران: دوستان.
انصاری، عبدالله. (1362). طبقات‌الصوفیه. ‌تصحیح محمد سرور مولایی، تهران: توس.
باخرزی، یحیی‌بن‌احمد. (1383).  اوراد الاحباب و فصوص‌الآداب. به‌کوشش ایرج افشار، تهران: دانشگاه تهران.
بدوی، عبدالرحمن. (1977).  التاریخ التصوف الاسلامیه. الکویت: وکاله‌ المطبوعات.
بقلی‌شیرازی، روزبهان. (1366). عبهر العاشقین. ‌تصحیح هانری کربن، تهران: منوچهری.
ــــــــــــــــــــ. (1374). شرح شطحیات. ‌تصحیح هانری کربن، تهران: طهوری.
تبریزی، شمس‌الدین محمدبن‌ملک‌داد. (1385). مقالات شمس تبریزی. به‌‌تصحیح محمدعلی موحد، تهران: خوارزمی.
حلاج، حسین‌بن‌منصور. (2002). دیوان الحلاج. ‌شرح و تحقیق هاشم عثمان، بیروت: دارالکتب العلمیه.
خلاصه‌ی شرح تعرف. (1349). ‌تصحیح احمدعلی رجایی، تهران: بنیاد فرهنگ ایران.
رازی، نجم‌الدین. (1387). مرصادالعباد. ‌تصحیح محمدامین ریاحی، تهران: علمی ‌و فرهنگی.
سراج طوسی،عبدالله‌بن‌علی.(1914). اللمع‌فی‌التصوف. ‌تصحیح رینولد نیکلسون، لیدن: مطبع بریل.
ــــــــــــــــــــــــــ (1388).  اللمع فی‌التصوف. ‌تصحیح رینولد نیکلسون. به ترجمه‌ی مهدی محبتی، تهران: اساطیر.
سلطانی، بهروز و محمدکاظم یوسف‌پور. (1396). «مؤلفه‌های مفهوم سکر در متون عرفانی». کاوش‌نامه، دانشگاه یزد، سال18، شماره‌ی35، صص31-60.
شهیدی، سیدجعفر. (1373). شرح مثنوی. ج5، تهران: علمی‌وفرهنگی.
صدیقی، کبری و روحانی. (1394). «اختلافات شمس با مولوی در آراء، اندیشه‌ها و داوری‌ها». مطالعات عرفانی، دانشگاه کاشان، سال11، شماره‌ی21، صص95-122.
طارمی، صفی‌الدین‌محمد. (1377). انیس‌العارفین. تصحیح علی اوجبی، تهران: روزنه.
عطار، فریدالدین. (1391).تذکره‌الاولیاء. ‌تصحیح و توضیح محمد استعلامی، تهران: زوّار.
غزالی، احمد. (1376). سوانح‌العشاق. تصحیح احمد مجاهد، تهران: دانشگاه تهران.
فروزانفر، بدیع‌الزمان. (1367). شرح مثنوی شریف. ج2، تهران: زوار.
قشیری، ابوالقاسم. (1388). ترجمه‌ی رساله‌ی قشیریه. ترجمه‌ی ابوعلی عثمانی، به‌تصحیح بدیع‌الزمان فروزانفر، تهران: علمی‌وفرهنگی.
کاشانی، عزالدین‌محمود. (1387). مصباح‌الهدایه و مفتاح‌الکفایه. ‌تصحیح و توضیح عفت کرباسی و محمدرضا برزگرخالقی، تهران: زوّار.
کلابادی، ابوبکربن‌محمد. (1339).  التعرف لمذهب التصوف. ‌تصحیح احمدعلی رجایی، تهران: بنگاه ترجمه و نشر کتاب.
محمدبن‌منور. (1386).  اسرار التوحید. تصحیح محمدرضا شفیعی‌کدکنی، ج1، تهران: آگاه.
مستملی‌بخاری، اسماعیل. (1363). شرح‌ التعرف لمذهب التصوف. ‌تصحیح محمد روشن، ج4، تهران: اساطیر.
مصباح‌الشریعه. (1400ق). منسوب به امام‌جعفربن‌محمد علیه‌السلام، بیروت: اعلمی.
موحد، محمدعلی. (1396). باغ سبز، گفتارهایی درباره‌ی شمس و مولانا. تهران: کارنامه.
مولوی، جلال‌الدین‌محمدبلخی.(1384). دیوان کبیر شمس. تصحیح بدیع‌الزمان فروزانفر، تهران: طلایه.
_________________.(1386). فیه ما فیه. ‌تصحیح و حواشی بدیع‌الزمان فروزانفر، تهران: نگاه.
_________________. (1387). مثنوی معنوی. به‌کوشش محمد استعلامی، ج1، تهران: سخن.
_________________. (1387). مثنوی معنوی. به‌کوشش محمد استعلامی، ج2، تهران: سخن.
_________________. (1387). مثنوی معنوی. به‌کوشش محمد استعلامی، ج3، تهران: سخن.
_________________. (1387). مثنوی معنوی. به‌کوشش محمد استعلامی، ج4، تهران: سخن.
_________________. (1387). مثنوی معنوی. به‌کوشش محمد استعلامی، ج5، تهران: سخن.
_________________. (1387). مثنوی معنوی. به‌کوشش محمد استعلامی، ج6، تهران: سخن.
میرباقری‌فرد، سیدعلی‌اصغر. (1391). «عرفان عملی و نظری یا سنت اول و دوم عرفانی؟». پژوهش‌های ادب عرفانی (گوهر گویا)،دانشگاه اصفهان،سال6، شماره‌ی2، صص65-88.
________________ . (1394). تاریخ تصوف2. تهران: سمت.
 نسفی، عزیزالدین‌بن‌محمد. (1391). بیان‌التنزیل. ‌تصحیح و تعلیق سیدعلی‌اصغر میرباقری‌فرد، تهران: سخن.
نویا، پل. (1373). تفسیر قرآنی و زبان عرفانی. ترجمه‌ی اسماعیل سعادت، تهران: مرکز نشر دانشگاهی.
هجویری، ابوالحسن. (1396). کشف‌المحجوب. تصحیح و تعلیق محمود عابدی، تهران: سروش.
همدانی، عین‌القضات. (1356). شرح کلمات باباطاهر. ‌ترجمه‌ی محمدبن‌ابراهیم خطیب وزیری، به‌کوشش جواد مقصود، تهران: انجمن آثار ملی.