مقاله‌ی کوتاه: واحد شمارش بخشهای ششگانه ی مثنوی مولوی

نوع مقاله : مقاله کوتاه

نویسنده

دانش آموخته ی دکتری زبان و ادبیات فارسی دانشگاه تهران

10.22099/jba.2023.45118.4319

چکیده

کتاب مثنوی مولوی یکی از آثار عرفانی است که امروزه بخش­های شش­گانه­اش را با تعبیر دفتر از هم بازمی‌شناسیم. در این پژوهش این نکته بررسی می­شود که واحد شمارش این بخش­ها در دوره‌ی مولوی و در نظر شارحان مثنوی، به‌ترتیب تاریخی چه بوده‌ است؟ آیا از همان آغاز واحد شمارش بخش­های مثنوی، دفتر بوده ‌است یا مولانا و نزدیکانش غیر از بخش­بندی کتاب به‌صورت مشهور امروزی از تعابیر دیگر استفاده می­کرده­اند. بررسی سیر تاریخی نشان می­دهد که مولوی خود از تعابیر مختلفی ازجمله مثنوی و دفتر و... برای نامیدن بخش­های شش­گانه استفاده کرده و نکته‌ی قابل‌توجّه این است که شاعر خود بخش‌های شش‌گانه را با یک نام خطاب نکرده ‌است. نزدیکان و مریدان مولوی هم تعبیری واحد برای اشاره به بخش‌های شش‌گانه‌ی کتاب نداشته‌اند؛ امّا قراینی در متون مربوط به زندگی مولوی هست که نشان می‌دهد برای اشاره به بخش‌های مثنوی معنوی، ‌به تبعیّت از مولانا‌ از تعبیر مثنوی استفاده می‌کرده‌اند. سپهسالار و افلاکی اصطلاح مثنویات را برای اشاره به بخش‌های مثنوی به کار برده‌اند. با توجّه به جمع بستن واژه‌ی مثنوی در مقام اشاره به بخش‌های مثنوی، این نکته بر ما روشن می‌شود که این واژه در نزد نزدیکان مولوی به‌منزله‌ی اصطلاحی خاص برای نامیدن بخش‌های شش‌گانه‌ی مثنوی بوده ‌است. شارحان مثنوی هم اتفاق‌نظری درباره‌ی نامیدن بخش‌های مثنوی معنوی ندارند. از قرن یازدهم به بعد تعبیر عامّ دفتر به‌عنوان تعبیری خاصّ برای شمارش بخش‌های مثنوی به کار رفته‌ است، همچنان‌که نام عامّ مثنوی  ‌که نام یکی از قالب‌های شعر فارسی است، خاصّ کتاب مولوی شده ‌است.
 

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

واحد شمارش بخشهای ششگانۀ مثنوی مولوی

نویسنده [English]

  • Yasin Esmaeely
Phd. in Persian Language and Literature, University of Tehran
چکیده [English]

The mysticism and Sufism in Persian poetry gained strength with Sana'i and attained its peak in Mathnawi Ma'anavi. Maulawi's Mathnawi has been in the spotlight of litterateur and mystics throughout the chronicle of Persian literature. In the contemporary era, it has also appeal to the attention of investigations and scholar.  Maulawi's Mathnawi is compiled in six parts. The six parts of this book are now known by the term "Daftar = Book". From the beginning, Maulawi had a plan of six parts to complete the Mathnawi, but he did not classify the six parts of the book with a particular and equable name and title. In this investigation, consideration the orgins that have been written about Maulawi and Mathnawi, this moot point has been investigated.
About the topic of the present investigation, so far nothing has been written either in the form of an essay or in the establishment of books that are related to the life of Maulawi and his mystical compartment. The current investigation was conducted in a library and its purpose is that to answer the following questions:
 What interpretations and titles did Maulawi use to name section of the Mathnawi? What interpretations did Maulawi's relatives and disciples who wrote books about his life use?  What titles have the commentators and scholiast of the Mathnawi used? What changes have been made in naming the six sections of the Mathnawi over time?

کلیدواژه‌ها [English]

  • Maulawi
  • Mathnawiat
  • Mathnawi
  • Daftar (Book)
  • six Daftar (parts) of ‎mathnawi
  • Explanations of Mathnawi.‎
ابوسعید ابوالخیر. (1386). چشیدن طعم وقت (مقامات کهن و نویافته‌ی بوسعید). مقدمه، تصحیح و تعلیقات محمدرضا شفیعی‌کدکنی، تهران: سخن.
افلاکی، شمس­الدین احمد. (1375). مناقب­العارفین. ج‌2، به کوشش تحسین یازیجی، تهران: دنیای کتاب.
تفسیری بر عشری از قرآن مجید. (1352). تصحیح جلال متینی، تهران: بنیاد فرهنگ.
جامی، نورالدین عبدالرحمن. (1370). نفحات­الانس من حضرات القدس. مقدمه و تصحیح و تعلیقات محمود عابدی، تهران: اطلاعات.
خواجه ایوب. (1377). اسرارالغیوب. تصحیح و تحشیه محمدجواد شریعت، تهران: اساطیر.
خوارزمی، آدینه‌ محمد. (1386). مفتاح‌الاسرار. مقدّمه و تصحیح عباسعلی وفایی، تهران: سخن.
خوارزمی، کمال‌الدین‌حسین بن حسن. (1384). جواهرالاسرار و زواهرالانوار. مقدمه و تصحیح و تحشیه محمدجواد شریعت، تهران: اساطیر.
سپهسالار، فریدون احمد. (1387). رساله‌ی سپهسالار. تصحیح محمد افشین‌وفایی، تهران: سخن.
ــــــــــــــــــــــ. (1395). رساله‌ی سپهسالار. تصحیح محمدعلی موحد و صمد موحّد، تهران: کارنامه.
سعدی، مصلح­الدین عبدالله. (1372). بوستان. به‌تصحیح غلامحسین یوسفی، تهران: خوارزمی.
سلطان‌ولد. (1377). رباب‌نامه. به‌اهتمام علی سلطانی‌گردفرامرزی، تهران: مؤسسه‌ی مطالعات اسلامی دانشگاه تهران­ـ­دانشگاه مک­گیل.
شاه‌داعی. (1363). شرح مثنوی معنوی. تصحیح محمد نذیر رانجها، پاکستان: مرکز تحقیقات فارسی ایران و پاکستان.
ظریفی‌چلبی، حسن. (1389). کاشف‌الاسرار و مطلع‌الانوار. به‌تصحیح علیرضا قوجه‌زاده، تهران: شرکت چاپ و نشر بین­الملل.
عباسی، عبداللطیف‌بن‌عبدالله. (1396). لطایف المعنوی من حقایق المثنوی. تصحیح و تحقیق بهزاد برهان، تهران: بنیاد موقوفات افشار با همکاری نشر سخن.
فردوسی، ابوالقاسم. (1394). شاهنامه. تصحیح جلال خالقی مطلق، تهران: سخن.
قزوینی، محمد صالح. (1374). کنوز العرفان و رموز الایقان. به‌اهتمام احمد مجاهد، تهران: روزنه.
محمد نعیم. (1387). شرح مثنوی. تصحیح و تحقیق علی اوجبی، تهران: کتابخانه‌ی موزه و مرکز اسناد مجلس شورای اسلامی.
مولوی، جلال­الدین محمد. (1363). مثنوی معنوی. ج 1 و 2 و 3، به‌تصحیح رینولد نیکلسون، به‌اهتمام نصرالله پورجوادی، تهران: امیرکبیر.
ـــــــــــــــــــــــــ (1371) مثنوی معنوی (چاپ عکسی از روی نسخه‌ی خطّی قونیه). زیرنظر نصرالله پورجوادی، تهران: نشر دانشگاهی.
ـــــــــــــــــــــــــ. (1388). غزلیات شمس تبریز. مقدّمه، گزینش و تفسیر محمدرضا شفیعی کدکنی، تهران: سخن.
همایی، جلال‌الدین. (1360). تفسیر مثنوی مولوی (داستان قلعه‌ی ذات‌الصّور یا دز هوش‌ربا). تهران: آگاه.