مرآة‌الجمال‌های فارسی نوع‌شناسی و نسخه‌شناسی یکی از زیرگونه‌های سراپا

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسنده

دانشیار زبان و ادبیات فارسی دانشگاه اصفهان

10.22099/jba.2023.47377.4396

چکیده

یکی از مهم‌ترین زیرگونه‌های سراپانامه‌های فارسی، سراپانامه‌های تدوینی است که بیشتر با عنوان مرآة‌الجمال شناخته می‌شود و خود نیز از وجوه مختلف به زیرقسم‌هایی قابل‌بخش است. در کنار مشهورترین نمونه‌ی آن، یعنی مرآة‌الجمال صائب تبریزی، شاعر ادیبی که خود در عرصه‌ی خلق مضامین و نیز سفینه‌پردازی مقام والا و مشهوری در ادب فارسی دارد، آثار دیگری هم هست که عموماً شامل منتخب شعر یا نثر فارسی در موضوع سراپای معشوق است. این نوع گزیده‌های مضمونی خود می‌تواند زمینه‌ی پیدایش نوعی فرهنگ مضامین ادبی فارسی خاصه‌ سبک هندی را فراهم کند تا مخاطب خاص بتواند ازطریق آن نیز به فهم درست و التذاذ هنری کلام این سخنوران باریک‌اندیش دشوارگوی نزدیک شود. در این مقاله سعی شده است تا ضمن تحلیل مفصل مرآةالجمال صائب به‌عنوان نمونه‌ی شاخص این زیرگونه، هرچند به‌اجمال درنگی هم بر سایر مرآةالجمال‌های منظوم و منثور شود و ازآنجاکه این آثار هیچ‌یک تابه‌امروز به کسوت چاپ نیامده‌اند، در کنار گونه‌شناسی، نسخه‌ها نیز معرفی و بررسی شوند.
 

کلیدواژه‌ها

موضوعات


عنوان مقاله [English]

Persian Merat-ol-Jamal: The Typology and Codicology of ‎One of the Subgenres of Saraapaa

نویسنده [English]

  • Saeid Shafieioun
associate prof of Persian Language and Literature in Isfahan University
چکیده [English]

As is generally known, Saraapaa is a Persian literary genre in which the poet or the author strives mainly and primarily to describe the beauties of the beloved from head to toe, generally according to the literary traditions and in a creative and imaginary manner. The main subject of Saraapaa is only the description of the beloved in all her existential dimensions; it is the sole purpose of its creator to write such a description; and it is written completely in a literary language, in the framework of traditional rhetoric, adorned with imagery and poetic exaggerations. These three are necessary and intertwined characteristics of original Saraapaas. This classification is emphasized upon in order to differentiate between Saraapaa and those collections of poems and scattered writings which contain such a subject, but their authors have not had prior intentions and have not envisioned independent forms for them.
One of the most significant subgenres of Persian Saraapaa is compiled Saraapaanameh, commonly known as Merat-ol-Jamal (literary, mirror to beauty), which is itself divided into several types. Compiled Saraapaanamehs are extracted from among verse or prose works which are not originally Saraapaa but contain subjects of Saraapaa; therefore, as the name implies, they are not written but collected and the collector is usually someone other than the poet or the author. However, Merat-ol-Jamal by Saeb Tabrizi is one of the most famous examples of compiled Saraapaas, the author and the collector of which is Tabrizi himself, a remarkable poet who has a distinguished place in Persian literature for creating novel subject matters and anthologies.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Keywords: Azad Bilgrami
  • Saeb Tabrizi
  • Moharram Keshmiri
  • Merat-ol-Jamal
  • Varasteh Siyalkouti
آقابزرگ. (1983م).  الذریعة الی تصانیف الشیعه. بیروت: دارالإضواء.
امیدسالار، محمود. (1381). «نکته‌ای در باب هویت جامع کتاب اختیارات شاهنامه». ایرانشناسی، سال 14، شماره‌ی‌4. صص850-855.
انیس لکهنوی، موهن لعل (1239ق). انیسالأحباء. ترتیب و تقدیم پروفسور انوار احمد. پتنه: کتابخانه‌ی خدابخش.
ایمان، رحم‌علی‌خان. (1386). منتخباللطایف. تصحیح حسین و مهدی علیزاده، تهران: طهوری.
بهوپالی، سیدعلی حسن خان. (1390). صبح گلشن. تصحیح مجتبی برزآبادی فراهانی، تهران: اوستا فراهانی.
تربیت، محمدعلی. (1378). دانشمندان آذربایجان. با اشراف غلامرضا طباطبایی مجد، تهران: طبع و نشر.
جعفری، یونس. (1389)، صائب تبریزی. تهران: بنیاد موقوفات افشار.
خان‌خلیل، ابراهیم. صحف ابراهیم. نسخه‌ی خطی شماره‌ی 711، کتابخانه‌ی توبینگین.
خیام‌پور، رسول(1372)، فرهنگ سخنوران، تهران:طلایه
دریاگشت، رسول. (1371). صائب و سبک هندی. تهران: بنیاد موقوفات افشار.
دیهیم، محمد. (1367). تذکره‌ی شعرای آذربایجان. تبریز: آذربادگان.
راشدی، حسام‌الدین. (1346). تذکره‌ی شعرای کشمیر. لاهور: اقبال آکادمی پاکستان.
سرخوش، محمدافضل. (1389). کلماتالشعرا. تصحیح علیرضا قزوه، تهران: کتابخانه‌ی مجلس شورای اسلامی.
سعیدی، عباس؛ یدالله شکری. (1395)، «سراپانامه‌ای منثور از سیالکوتی». نامه‌ی فرهنگستان (ضمیمه‌ی شبهقاره)، شماره‌ی 6، صص145-178.
شاهنوازخان. (1388). بهارستان سخن. ویراسته‌ی عبدالمحمد آیتی، تهران: انجمن آثار و مفاخر فرهنگی.
شفیعیون، سعید. (1389). «سراپا، یکی از انواع ادبی غریب فارسی». جستارهای ادبی، سال 43، شماره‌ی170، پاییز. صص147-174.
---------. (1394). «درنگی بر چند گونه‌ی همسنگ: کارنامه، شهرآشوب، اشعار صنفی و شهرانگیز». نقد ادبی، سال8، شماره‌ی 30، تابستان، صص81-117.
---------(1401). «نسخه‌شناسی و گونه‌شناسی مناظرالأنوار». کهننامه‌ی ادب پارسی، سال13، شماره‌ی 1.صص415-439.
صائب تبریزی. (1345). دیوان صائب. مقدمه‌ی امیری‌فیروزکوهی، تهران: خیام.
---------(1373). دیوان صائب. تصحیح محمد قهرمان، تهران: علمی- فرهنگی.
صبا، مولوی محمدمظفرحسین بن محمد یوسفعلی. (1343). تذکره‌ی روز روشن. تصحیح محمدحسین رکن‌زاده‌ی آدمیت. تهران: کتابخانه‌ی رازی.
قانع‌تتوی، میرعلی شیر. (1957م). مقالاتالشعرا. تصحیح سیدحسام الدین راشدی، کراچی: سندهی ادبی بورد.
کامی قزوینی(1395). نفایس‌المآثر. تصحیح سعید شفیعیون، کتابخانۀ مجلس شورای اسلامی
گلباز، ناصر. (1390). فهرست نسخههای خطی کتابخانه‌ی مجلس شورای اسلامی. تهران: کتابخانه‌ی مجلس شورای اسلامی.
گلچین معانی، احمد. (‌1364). فرهنگ اشعار صائب. تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.
نصرآبادی، میرزاطاهر. (1378).  تذکره‌ی نصرآبادی. تصحیح احمد مدقق یزدی، یزد: دانشگاه یزد.
واله‌داغستانی، علی‌قلی. (1384). ریاضالشعرا. تصحیح محسن ناجی نصرآبادی، تهران: اساطیر.