شعر عرفانی و صوفیانه در دوره مشروطیت

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

دانشگاه گیلان

چکیده

شعرِ عرفانی و صوفیانه در دوره‌ی مشروطیّت
 
احمد رضی*         هادی قلی‌زاده**
دانشگاه گیلان
چکیده
در دوره‌ی مشروطیت به دلیل رواج تجددگرایی و فراگیری تفکرات اجتماعی ِمتأثّر از غرب، تصوف و به پیروی از آن، شعر عارفانه به گوشه‌ای خلوت از جامعه پناه برد؛ اما به رغم به حاشیه رانده شدن عرفان و تصوف، در آثارِ سرایندگانِ این دوره، شعرهای عارفانه‌ی بسیاری وجود دارد. این مقاله بر آن است تا وضعیت شعرِ عرفانی را در دوره‌ی مشروطیت، مورد تجزیه و تحلیل قرار دهد. در این مقاله مهم‌ترین زمینه‌ها و عواملِ عرفان‌گریزی و تصوّف‌ستیزی روشن‌فکرانِ عصر مشروطه و نیز برخی از دلایل به حاشیه رانده شدنِ شعر عرفانی در این دوره، موردِ بررسی قرار می‌گیرد و با سیری در آثارِ سرایندگان برجسته‌ی این دوره، بازتابِ مضامین عرفانی و تغییرات و دگردیسی‌های صورت‌گرفته در مفاهیمِ آن بررسی می­گردد. این سرایندگان به سه گروه صوفیان، عالمان دینی و ادیبان، تقسیم‌بندی شده‌اند. شاعرانِ ادیب نیز در سه گروه، تقسیم‌بندی شده‌اند: برخی از آنان در عین سرودن شعرهای انقلابی، به پیروی از سّنت شعر کلاسیک فارسی، اشعار عارفانه نیز می­سرایند؛ برخی، گاه، نیم‌نگاهی به اشعار عارفانه دارند و دسته سوم، در تعارض با اندیشه‌های صوفیانه به نقد و نفی تصوف می‌پردازند. مهم‌ترین انتقاد آنان به تصوف، توصیه‌های صوفیان به فردگرایی، سیاست‌گریزی، خودشکنی، جهان‌وطنی، خردستیزی، گوشه‌گیری زنان از اجتماع، رواج روحیه‌ی تسلیم و رضا و کم‌توجّهی به کسب و کار است. این بررسی نشان می‌دهد که تصوف در عصر مشروطیت، رونق و رواج گذشته‌ی خود را از دست داد؛ اما اندیشه‌ها و مضامین عارفانه از ذهن و ضمیر بسیاری از شاعران این دوره بیرون نرفت و به اشکال مختلف،حضور خود را در بخشی از اشعار این دوره حفظ کرد.




*  دانشیار زبان و ادبیات فارسی. ahmadrazi9@gmail.com  (نویسنده‌ی مسئول)


**  دانشجوی دکتری زبان و ادبیات فارسی. gholizadeh_hadi@yahoo.com
تاریخ دریافت مقاله: 1/4/91                   تاریخ پذیرش مقاله: 18/11/91

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

Mystical Poems in Constitution Period (Mashrute)

چکیده [English]

Mystical Poems in Constitution Period (Mashrute)
 
  A. Razi*              H. Gholizadeh**
Guilan University
Abstract
In Constitution period (Mashrute), because of the emergence of modernism and the influence of western social thoughts, mysticism and mystical poems were marginalized, though many mystical poems are found in this period. This paper tries to analyze the status of mystical poems in this specific period. This paper studies the crucial factors causing the intellectuals' avoidance of mysticism; this paper also studies the reasons why mysticism was marginalized at that time. Investigating the prominent works of important poets, this paper studies the changes which happened in the mystical concepts of that time. These poets are divided into three groups: sufis, religious scholars, and poets. Poets are also divided into three groups: the first group includes those who follow the tradition of classical Persian poems and create not only revolutionary poems but also mystical ones.  The second group includes those who do not pay much attention to mystical poems, and the third one includes those who completely deny mysticism and criticize it. The last group opposes mysticism because of sufis' inclination towards individuality, their seclusion, their avoidance from politics, their self-centered world-view, their disapproval of reasoning, their approval of marginalization of women in the society, their propagation of succumbing and of the feeling of satisfaction, and finally their negligence to job and working. This paper shows that mystical thoughts and concepts were still in the minds of some poets, though mysticism had lost its importance at that time.




* Associate Professor of Persian Language & Literature, ahmadrazi9@gmail.com  


** Ph. D. Candidate of Persian Language & Literature, gholizadeh_hadi@yahoo.com  

کلیدواژه‌ها [English]

  • Key words: The poetry of Constitution period (Mashrute)
  • Mysticism
  • modernism
  • Mystical literature
آجودانی، ماشاءالله. (1387). یا مرگ یا تجدد. تهران: اختران.
آخوندزاده، میرزا فتحعلی. (1351). مقالات. گردآوری باقر مومنی، تهران: آوا.
آدمیت، فریدون. (1357). اندیشه‌های میرزا آقاخان کرمانی. تهران: پیام.
ادیب پیشاوری. (۱۳62). دیوان قصائد و غزلیات فارسی و عربی ادیب پیشاوری. بجمع و تحشیه و تعلیقات: علی عبدالرسولی، تهران: سلسله نشریات ما.
ادیب‌الممالک فراهانی. (1312). دیوان کامل. تصحیح وحید دستگردی، تهران: ارمغان.
ادیب نیشابوری. (1377). دیوان اشعار. به کوشش یدالله جلالى پندرى، با مقدمه‌ی محمدرضا شفیعى کدکنى، تهران: بنیاد.
آرین پور، یحیی. (1375). از صبا تا نیما. ج2، تهران: زوار.
اسحاق، محمد. (1363). سخنوران نامی ایران. ج1، بی­جا: طلوع و سیروس.
افشار، ایرج. (1367). خاطرات و اسناد ظهیر‌الدوله. ج1، تهران: زرین.
اُی زرمان، تئودور. (1377). مسایل تاریخ فلسفه. ترجمه‌ی پرویز بابایی، تهران: نگاه.
ایرج میرزا. (1353). دیوان اشعار. باهتمام محمدجعفرمحجوب، تهران: نشر اندیشه.
بهار (ملک‌الشعرا)، محمدتقی. (1368). دیوان اشعار. ج1 و 2، تهران: توس.
بهار (ملک‌الشعرا)، محمدتقی. (1388). دیوان ملک‌الشعرای بهار. تهران: موسسه‌ی نگاه.
چراغی، رضا؛ رضی، احمد، و علیرضا نیکویی. (1390). «تحلیل رویکردهای انتقادی روشنگران ایرانی به شعر کلاسیک». پژوهش زبان و ادبیات فارسی، شماره‌ی 20، صص137-164.
حائری، عبدالهادی. (1387). نخستین رویارویی‌های اندیشه‌گرانِ ایران با دو رویه تمدن بورژوازی  غرب. تهران: امیرکبیر.
خارابی، فاروق. (1380). سیاست و اجتماع در شعر عصر مشروطه. تهران: دانشگاه تهران .
خراسانی، میرزاحبیب. (1384). دیوان حاج میرزا حبیب خراسانی. به اهتمام: على حبیب، تهران: زوار.
داوری اردکانی، رضا. (1359). فلسفه چیست؟ تهران: فرهنگستان فلسفه ایران.
زرین‌کوب، عبدالحسین. (1383). تصوف ایرانی در منظر تاریخی آن. ترجمه‌ی مجدالدین کیوانی، تهران: سخن.
زرین‌کوب، عبدالحسین. (1385). دنباله‌ی جستجو در تصوّف‌ ایران‌. تهران: امیرکبیر.‌
رائین، اسماعیل. (1348). فراموشخانه و فراماسونری در ایران. ج3، تهران: مؤسسه‌ی تحقیق رائین.
سنایی غزنوی، ابوالمجد مجدود بن آدم. (1341). دیوان. به کوشش محمدتقی مدرس رضوی، تهران: کتابخانه ابن سینا.
شفیعی‌کدکنی، محمدرضا. (1380). ادوار شعر فارسی. تهران: سخن.
شفیعی‌کدکنی، محمدرضا. (1389). «تلقی قدما از وطن». مجله‌ی بخارا، شماره‌ی 75، صص 45-15.
شهری، جعفر. (1378). تاریخ اجتماعی تهران در قرن سیزدهم. ج6، تهران: موسسه‌ی خدمات فرهنگی رسا.
شیخ بهایی. (1372). کلیات اشعار و آثار فارسی. به کوشش غلامحسین جواهری، تهران: کتاب‌فروشی محمودی.
صفای اصفهانی. (1372). دیوان اشعار حکیم صفای اصفهانی. به کوشش احمدسهیلی‌خوانساری، تهران: اقبال.
طالبوف، عبدالرحیم. (1346). کتاب احمد. تهران: سازمان کتاب‌های جیبی.
طباطبایی، سیدجواد. (1367). در آمدی فلسفی بر تاریخ اندیشه سیاسی در ایران. تهران: دفتر نشر فرهنگ اسلامی.
عارف قزوینی، میرزا ابوالقاسم. (1357). کلیات دیوان. تهران: جاویدان. 
عطار، فریدالدین. (1370). تذکره‌الاولیا. به سعی و اهتمام رنولد الّن نیکلسون، ج1 و 3، تهران: دنیای کتاب.
فرخییزدی. (1375). دیوان اشعار.تهران: امیرکبیر.
فخرایی، ابراهیم. (1356). گیلان در قلمرو شعر و ادب. تهران: جاویدان.
کتیرایی، محمود. (1355).فراماسونریدرایران.تهران:اقبال.
لاهوتی، ابوالقاسم. (1946.م). دیوان- آثار منتخب. مسکو: اداره‌ی نشریات به زبان‌های خارجی.
لاهوتی، ابوالقاسم. (بی‌تا). دیوان ابوالقاسم لاهوتی (اشعار سال‌های مختلف). مسکو: اداره‌ی نشریات به زبان‌های خارجی.
مدرسی چهاردهی، نورالدین. (1382). سلسله‌های صوفیه در ایران. تهران: علمی و فرهنگی.
مراغه­ای، حاجی­زین­العابدین. (1384). سیاحت‌نامه‌ی ابراهیم بیگ. به کوشش م.ع.سپانلو، تهران: آگاه.
مولوی، جلال‌الدین محمد. (1375). مثنوی معنوی. به تصحیح رینولد نیکلسون، ج1 و 4، تهران: توس.
میرزاده‌ی عشقی. (1344). کلیات مصوّر عشقی. نگارش علی‌اکبر مشیر سلیمی، تهران: امیرکبیر.
میلانی، عباس. (1385). تجدّد و تجدّدستیزی در ایران. تهران: اختران.
نایینی، عبرت. (1345). دیوان عبرت. تصحیح حسین مظلوم، تهران: کتابخانه سنایی.
نراقی، ملّااحمد. (1362). مثنوی طاقدیس به همراه منتخبی از غزلیات نراقی. به کوشش حسن نراقی، تهران: امیرکبیر.
نسیم شمال، سیداشرف‌الدین گیلانی. (1370). دیوان اشعار. با مقدمه‌ی سعید نفیسی، تهران: مطبوعاتی حسینی.
نسیم شمال، سیداشرف‌الدین گیلانی. (1371). دیوان اشعار. تهران:اساطیر.