نقش سنائی در تحول قصیدة فارسی

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 عضو هیات علمی دانشگاه فردوسی

2 دانشجو

3 عضو هیات علمی گروه زبان و ادبیاتفارسی

چکیده

چنان‌که از عنوان برمی‌آید، مسألة اصلی مقاله تعیین نقش سنائی در تاریخ تحول قصیدة فارسی است؛ نقشی که به همان اندازة «تحول در غزل فارسی» مهم است. با وجود تحقیقات پراکنده‌ای که در پیشینة تحقیق بدان‌ها پرداخته-ایم، هنوز جای تحقیقی که این بُعد شخصیت شاعری سنائی را آشکار کند، خالی بود. بدین منظور قصاید او را در دو سطح ساختار صوری (ناظر بر فرم) و نظم گفتمانی (معطوف به محتوا) بررسی کردیم و در مقایسه با سنت قصیده‌پردازی پیش از وی نشان دادیم که او و ناصر خسرو به عنوان نقطه‌های عطف تحول قصیده فارسی هستند؛ به‌طوری‌که می‌توان تاریخ قصیدة فارسی را به دو دورة پیش و پس از این دو شاعر تقسیم کرد. در بررسی ساختار صوری قصاید وی، به سه گونه قصیده دست یافتیم: تابع سنت قصیده‌پردازی، بینابین و جدید. همین گروه‌بندی را در بررسی گفتمانی قصاید نیز اساس قرار دادیم. نتیجة بررسی‌ها نشان داد که در قصاید گروه اول، چه از جهت ساختار صوری و چه محتوایی سنائی در چهار چوب «سنت» حرکت کرده‌است؛ در قصاید گروه دوم، حرکت او به طرف خروج از سنت (در سطح فرم و محتوا) مشاهده می‌شود اما چنان و چندان نیست که از مرزهای سنت خارج شده باشد و سر انجام در قصاید گروه سوم، چه به لحاظ ساختار صوری و چه محتوایی با طرحی کاملاً نو مواجه می‌شویم که پیش از وی (به استثنای ناصر خسرو) یا اصلاً وجود ندارد و یا قابل توجه نیست. بدین ترتیب باید سنائی را یک نقطة عطف در تاریخ تحول قصیده به شمار آورد.

کلیدواژه‌ها

موضوعات


عنوان مقاله [English]

the role of Sanaee in Persian Qasede revolution

چکیده [English]

As the title suggests, the main subject of this article is to reveal the role of Sanāyī in the historical evolution of Persian qasida; this role is as important as the evolution of Persian qazals. Literature review on the topic shows that this aspect of Sanāyī's character has not been investigated so far. Accordingly, his Qasidas have been analyzed in this research on two levels: the level of the formal structure and that of the discursive order. The results indicate that Nāsir  Khusraw and Sanāyī are two turning points in the development of Persian Qasida so much so that the history of Qasida can be divided into periods before and after Nāsir  Khusraw and Sanāyī. After the formal analysis of his Qasidas, one comes across three types: 1- those that follow the conventions 2- those that are partly modern and partly conventional 3-those that are modern. The same categories hold on the discursive level. The results reveal that in the qasidas of the first category, in the domain of both form and content, Sanāyī has followed conventions. In the second category, there are tendencies to depart from conventions but departures occur to such a limited extent that one cannot tag them as unconventional. In the third category, an unprecedented array of form and content can be found; except for Nasir Khusraw, hardly anyone had revealed such innovations previously. Therefore, we daresay that Sanāyī is a turning point in the historical evolution of Qasida.
keywords: Qasida, Mysticism, Sanāyī, poetry, literary history
 

کلیدواژه‌ها [English]

  • revolution of Qasede
  • Sanaee
  • poem
  • literary history
امیرمعزی، محمد بن عبدالملک. (1318). دیوان امیرمعزی. تهران: کتابفروشی اسلامیه.
آیتی، عبدالمحمد. (1364). شکوه قصیده. تهران: سازمان انتشارات و آموزش و پرورش انقلاب اسلامی.
برومند، سعید. (1384). آیین قلندران. کرمان: دانشگاه شهید باهنر کرمان.
جمشیدیان، همایون و نوروزپور، لیلا. (1389). «نوآوری‌های ناصرخسرو در سنّت قصیده‌سرایی فارسی». تاریخ ادبیات، پاییز 1389 شماره  3/66، صص 71-92.
حاجی‌آقازاده جلودار، خورشید. (1383). نقد ساختاری سی قصیده‌ی سنایی. پایان‌نامه کارشناسی ارشد دانشگاه آزاد اسلامی- واحد مرکزی تهران.
د. بروین. (1387). حکیم اقلیم عشق. ترجمه‌ی مهیار علوی مقدم و محمد‌جواد مهدوی، مشهد: بنیاد پژوهش‌های اسلامی آستان قدس رضوی.
رزمجو، حسین. (1385). انواع ادبی و آثار آن در زبان فارسی. مشهد: دانشگاه فردوسی.
زرقانی، سیدمهدی. (1391). بوطیقای کلاسیک. تهران: سخن.
ــــــــــــــــــ. (1388). تاریخ ادبی ایران و قلمرو زبان فارسی. تهران: سخن.
ــــــــــــــــــ (1381). زلف عالم­سوز. تهران: روزگار.
سعدون‌زاده، جواد. (1390). «ساختار قصیده در شعر عربی پیش از اسلام و تأثیر آن بر نخستین قصیده‌سرایان پارسی‌گو». ادبیات تطبیقی، دوره جدید، سال 2، شماره‌ 4، صص 75-94.
سنائی غزنوی، ابوالمجد مجدود بن آدم. (1388). دیوان سنائی غزنوی. تصحیح محمدتقی مدرس رضوی، تهران: سنائی.
ـــــــــــــــــ. (1336). دیوان حکیم سنایی. به کوشش مظاهر مصفا، تهران: امیرکبیر.
ـــــــــــــــــ. (1386). غزل‌های حکیم سنایی. تصحیح یدالله جلالی پندری، تهران: علمی و فرهنگی.
شفیعی کدکنی، محمدرضا. (1372). تازیانه‌های سلوک. تهران: آگاه.
ـــــــــــــــــ. (1386). قلندریه در تاریخ. تهران: سخن.
صفا، ذبیح الله. (1384). تاریخ ادبیّات ایران. (ج1: خلاصه جلد اول و دوم)، تهران: ققنوس.
طغیانی، اسحاق و زعفرانی، محمدحسن. (1385). «تنوع صورت و محتوا در دیوان سنایی». در شوریده‌یی در غزنه (اندیشه‌ها و آثار حکیم سنائی)، به اهتمام محمود فتوحی و علی اصغر محمدخانی، تهران: دانشگاه تربیت معلم، صص163-180.
عنصری، حسن بن احمد. (1342). دیوان استاد عنصری بلخی. به کوشش محمد دبیرسیاقی، تهران: کتابخانه سنائی.
فرخی سیستانی، علی بن جولوغ. (1335). دیوان حکیم فرخی سیستانی. تهران: اقبال.
قبادیانی بلخی، ابومعین ناصر (ناصرخسرو). (1357). دیوان اشعار حکیم ناصرخسرو قبادیانی. ج1، به اهتمام مجتبی مینوی و مهدی محقق، شعبه تهران: موسسه مطالعات اسلامی دانشگاه مک‌گیل.
قطران تبریزی، ابومنصور. (1362). دیوان حکیم قطران تبریزی. با مقدمه‌ی بدیع‌الزمان فروزانفر، ذبیح‌الله صفا، حسن تقی‌زاده، تهران: ققنوس.
محسنی‌نیا، ناصر و دیگران. (1390). «پژوهشی درباره‌ی جایگاه ادبیات تعلیمی در قصاید پارسی». پژوهش‌نامه ادبیات تعلیمی، سال 3، شماره 10، صص 103-122.
محسنی، مرتضی و شاگرد موتاب، مریم. (1388). «تحلیل قصاید مدحی سنائی». در ثنای سنایی (مجموعه مقالات همایش بین المللی حکیم سنایی)، به اهتمام مریم حسینی، تهران: خانه کتاب، صص 433-443.
مسعود سعد سلمان. (1339). دیوان مسعود سعد سلمان. تهران: پرویز.
مصفا، مظاهر. (1335). پاسداران سخن. تهران: زوار.
ــــــــــــ. (1337). تحقیق در شکل قصیده و تحول آن تا آغاز سده‌ی پنجم. پایان‌نامه‌ی دکتری دانشگاه تهران.
منوچهری، احمد بن قوص. (1347). دیوان منوچهری دامغانی. به کوشش محمد دبیرسیاقی، تهران: زوار.
میرعابدینی، ابوطالب و افشاری، مهران (1374). آیین قلندری. تهران: فراروان.
نزهت، بهمن. (1384). «کلیتی منسجم در ساختار قصیده». کتاب ماه ادبیات و فلسفه، اردیبهشت 1384- شماره 91، صص 76-79.
نوروززاده چگینی، وحیده. (1390). شکل‌شناسی قصیده در ادب فارسی (از آغاز تا ملک الشعرای بهار). پایان‌نامه‌ی دکتری دانشگاه بین‌المللی امام خمینی.
یورگنسن، ماریان و فیلیپس، لوئیز(1389)، نظریه و روش در تحلیل گفتمان. ترجمه‌ی هادی جلیلی، تهران: نشر نی.