ارزیابی دو مفهوم شعرشناسی شناختیِ «نقش» و «زمینه» برای تفسیر و خوانش شعر حافظ

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسنده

دانشیار زبان و ادبیات فارسی دانشگاه شیراز ایران

چکیده

با ظهور شعرشناسی شناختی در دهه‌های اخیر توجه به رابطه‌ی زبان و ذهن و تمرکز بر فرایندهای ذهنیِ‌خوانندگان شعر بسیار بیشتر شده است. در بخشی از این نظریه که اهمیت رابطه‌ی «نقش» و«زمینه» را در ادراک بشر نشان می‌هد، پیشنهاد می‌شود که در تحلیل ادراک انسان از شعر نیز این دو مفهوم که می‌توانند چگونگی هدایت توجه ذهنی و درنتیجه تصویرسازی یا اثرگذاری شعر بر مخاطب را نشان دهند، به دقت موردمطالعه قرار گیرد. مقاله‌ی حاضر نخست کوشیده دریافت درستی را از نگاه کلی این نوع از شعرشناسی به دست آورد و سپس با تمرکز بیشتر بر تعریف و کارکردهای نقش و زمینه، نمونه‌هایی از آن‌ها را در شعر حافظ ارائه دهد. افزون‌برآن برمبنای تعریف خاص این نظریه از «تفسیر» و «خوانش» تحلیل‌ نمونه‌های شعر حافظ به دو شکل خرد و کلان انجام شده. در تحلیل خرد تمرکز بر توضیح چگونگی جزئیات کارکرد نقش و زمینه در یک بیت یا یک غزل است؛ اما در تحلیل کلان با دریافت مفهوم بنیادینی که از این‌گونه تحلیل‌های خرد حاصل آمده، گستره‌ی وسیع‌تری از دیوان بدین‌ترتیب موردمطالعه قرار گرفته که نخست الگوی اصلی نقش و زمینه در بیت‌های نمونه و سپس در یک غزل تصادفی با مطلع «یارم چو قدح به دست گیرد» تشریح شده است. این روش به طریقی عینی به استخراج مفهوم بنیادی «تجلی» در آن غزل منجر شده و سپس اهمیت این مفهوم در اندیشه‌ی حافظ با یافتن مصداق‌های دیگر در سراسر دیوان تأیید شده است. مجموعه‌ی این مباحث، تحلیل‌ها و نتایج نشان می‌دهد که باوجود برخی ضعف‌ها و کاستی‌های احتمالی به‌ویژه در تشخیص مصادیق، دو مفهوم نقش و زمینه در مطالعه‌ی خرد و کلان می‌تواند به نتایج قابل‌توجهی در زمینه‌ی تشخیص ساختارهای بلاغی و تفسیر و خوانش شعر حافظ و سایر اشعار فارسی منجر شود.
 
 

کلیدواژه‌ها

موضوعات

عنوان مقاله [English]

Evaluation of Two Cognitive Poetics Concepts of "Figure" and "Ground" and Their Aptitude for the Interpretation and Reading of Hafez's Poetry

نویسنده [English]

  • Mohammadreza Amini
Associate prof in Persian Language and Literature of Shiraz University Iran
چکیده [English]

The emergence of cognitive poetics in recent decades has resulted in a new attention to the relation between language and mind as well as a focus on what happens in the mind when one reads a poetic text. In a part of this theory that shows the importance of the "figure" and "ground" in human perception, it is suggested that in the analysis of human perception of poetry, these two concepts should be carefully considered because they can show how mental attention of the audience could be attracted and influenced by it. The present article firstly tries to provide a correct understanding of the general view of this type of poetic analysis especially in considering the specific definition of "interpretation" and "reading" in cognitive poetics. Then, by focusing more on the definitions and functions of figure and ground, it presents some examples of them in Hafez's poetry. After that, in order to evaluate more objectively the theoretical efficiency and practical utility of this type of cognitive analysis, the main pattern of figure and ground in a random Hafez sonnet is extracted. Then, following a method based on two concepts of "interpretation" used for micro-study and "reading" for macro-study in this theory, we have studied other examples in Hafez's Divan. This study has achieved significant results for the evaluation of Hafez' poetry. Furthermore, it can be concluded that this method can be useful for studying the works of other Persian poets too.
 

کلیدواژه‌ها [English]

  • cognitive criticism
  • figures of speech
  • Hafez's poetry
  • cognitive poetics
  • Peter Stockwell

مراجع

آهنگری، ناهید. (1396). «طرحواره‌های تصوری در اشعار فروغ فرخزاد از دید بوطیقای شناختی». پژوهش‌های ادبی، سال 14، شماره‌ی 57، صص 9-27.
استاک­ول، پیتر. (1392). «بافت میلتونی و احساس خواندن». ترجمه محیاسادات اصغری،  اطلاعات حکمت و معرفت، سال ۸، شماره‌ی 8، صص 24-32.
ــــــــــــــ. (1393الف). درآمدی بر شعرشناسی شناختی. مترجم لیلا صادقی، تهران: مروارید.ــــــــــــــ. (1393ب). بوطیقای شناختی. مترجم محمدرضا گلشنی، تهران: علمی.
افراشی، آزیتا؛ نعیمی‌حشکوایی، فاطمه. (1389). «تحلیل متون داستانی کودک با رویکرد شعرشناسی شناختی». زبان‌شناخت، سال ۱، شماره‌ی 2، صص 1-25.
امینی، محمدرضا. (1391). «تحلیل بیتی از سعدی و حافظ برای درک بهتر یک مفهوم بنیادین صورت‌گرایی». بوستان ادب، سال ۴، شماره‌ی 1، پیاپی 11، صص 21-40.
ایرانی، محمد؛ ناصر ملکی. (1397). «بررسی سروده‌های پروین اعتصامی ازمنظر شعرشناسی شناختی و تحلیل گفتمان انتقادی». زبان و ادب فارسی، شماره‌ی 36، صص1-13.
تایسن، لیس. (1387). نظریه‌های نقد ادبی معاصر. ترجمه مازیار حسین‌زاده و فاطمه حسینی. ویراستار حسین پاینده، تهران: نگاه امروز و حکایت قلم نوین.
حافظ، شمس‌الدین محمد. (1371). دیوان حافظ. تهران: اساطیر.
سیدیزدی، زهرا. (1398). «نگاهی به غزلی از حافظ با رویکرد شعرشناسی شناختی». مطالعات زبانی و بلاغی، 10(20‌)، صص 297-322.
 
صادقی، سهیلا و همکاران. (1400). «تحلیل دو شعر از شفیعی کدکنی با رویکرد شعرشناسی شناختی». پژوهش‌های بین رشته ای ادبی، سال ۴، شماره‌ی 7، صص225-256.
صادقی، لیلا. (1390). «شناخت جهان متن رباعیات خیام بر اساس نگاشت نظام با رویکرد شعرشناسی شناختی». جستارهای نوین ادبی، شماره‌ی 175، صص 107-128.
_______. (1391). «خوانش شعر «حکایت» اثر احمد شاملو با رویکرد شعرشناسی شناختی»،  جستارهای زبانی، شماره‌ی 12، صص 149-168.
_______. (1392). «طرحواره‌های متنی در ساخت شکل جدیدی از «رمان در داستان» با رویکرد شعرشناسی شناختی (تحلیل اثری از ابراهیم گلستان)». جستارهای نوین ادبی، شماره‌ی 183، صص87-110.
_______ (1392). «کارکرد داستان کلان و نگاشت نظام در خوانش منطق الطیر عطار نیشابوری (با رویکرد شعرشناسی شناختی)». جستارهای زبانی، شماره‌ی 20، صص125-148.
_______ (1399). «کارکرد اصل «نقش و زمینه» در تحلیل «آی آدم‌ها» اثر نیما یوشیج (با رویکرد شعرشناسی شناختی)». نقد ادبی، شماره‌ی 51، صص63-104.
________ (1402). نقد ادبی با رویکرد شناختی. تهران: لوگوس.
قادری، سلیمان. (1395). «شعرشناسی شناختی و استعارات بدنی: الگوهای فرهنگی تفکر و زبان در بوستان سعدی». پژوهش های ادبی و بلاغی، سال ۴، شماره‌ی 4 (پیاپی 16)، صص 59-72.
قبادی، حسینعلی؛ زرگران، ایمان. (1394). «تحلیل تطبیقی تجربه دینی نزد سهروردی و حافظ». پژوهش زبان و ادبیات فارسی، شماره ۳۶، 125-155.
گلفام، ارسلان؛ یوسفی‌راد، فاطمه. (1381).  «زبان‌شناسی شناختی و استعاره». تازه‌های علوم شناختی، ‌سال 4، شماره ‌ی3. صص 59-64.
گلفام، ارسلان و همکاران. (1393).  «کاربرد «نظریه‌ی جهان متن» در شناسایی عناصر سازنده متن روایی داستان شازده احتجاب؛ بر مبنای رویکرد شعرشناسی شناختی». جستارهای زبانی، شماره‌ی 21، صص 183- 206.
لطیف­نژاد رودسری، فرخ. (1397). «فرایندهای طرحواره­ای استاک­ول در شعر «متناقضات» باباچاهی». پژوهشهای ادبی، سال 15، شماره‌ی 60، صص 117-139.
نیک­سیر، زهره. (1397). «تبیین شناختی طرح‌واره‌ها و استعاره‌های حرکتی در شعر «مسافر» سهراب سپهری». مطالعات زبانی و بلاغی، شماره‌ی 17، صص 261- 286.
ولک، رنه؛ وارن، آوستن. (1373). نظریه ادبیات. ترجمه ضیاء موحد و پرویز مهاجر. تهران: انتشارات علمی و فرهنگی.
وهابیان، بهناز و همکاران. (1400). «جهان‌های متن داستان «قضیه‌ی آقابالا و اولاده کمپانی لیمیتد» اثر صادق هدایت براساس رویکرد شعرشناسی شناختی». سبک­شناسی نظم و نثر فارسی (بهار ادب)، شماره‌ی 66، صص105-129.
Brone, Geert & Vandaele, Jeroen.(2009).  Cognitive Poetics: Goals, Gains and Gaps. Berlin: Mouton de Gruyter.
Freeman, Margaret H. (2009). Review of Tsur (2008): »Toward a Theory of Cognitive Poetics«. Pragmatics and Cognition, 17 (2):450-457.
Gavins, J & Steen, G. J. (2003). Cognitive Poetics in practice. London: Routledge.
Stockwell, Peter. (2002). Cognitive Poetics An Introduction. First Edition, London: Routledge.
_____________. (2020). Cognitive Poetics An Introduction. Second Edition, London: Routledge.
Tsur, Reuven. (1992). Toward a Theory of Cognitive Poetics. North Holland: Amsterdam.
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

فایل ها

هم رسانی

ارجاع به این مقاله

آمار