نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

• محمد حسن حسن زاده نیری ¹
• فاطمه گل بابائی ²

¹ دانشیار زبان و ادبیات فارسی دانشگاه علامه طباطبائی، تهران، ایران

² دانشجوی دکترای رشته زبان و ادبیات فارسی دانشگاه علامه طباطبائی، تهران، ایران

چکیده

رویکرد خواننده‌محوری از نیمه دوم قرن بیستم با عطف توجه ویژه به نقش خواننده در فرآیند فهم و ادراک متن و معناسازی از آن، دامنه دریافت معانی متون ادبی را به تناسب افق انتظارات مخاطبان گسترش داده‌است. بر مبنای این نگرش، منتقد ادبی بر گستره معناهای ممکن یک متن در طول تاریخ با درنظر گرفتن طیف مخاطبان آن و خاستگاه فرهنگی و اجتماعی‌شان متمرکز می‌شود. لیکن یکی از کارکردهای مهم توجه به عنصر خواننده، نقش و تأثیر آن بر ساختار متن در مرحله شکل‌گیری است. مخاطب فرضی در معنای توسع‌یافته فضای دریافت‌کننده یک متن، قادر است نویسنده را در مرحله پیش از تولید متن به نحوی تحت‌تأثیر قرار دهد که ساختار متن تولیدشده در نهایت دارای بیشترین مطابقت با افق انتظارات او باشد. مقاله پیش رو، در سایه این نگرش دو قصیده از سعدی را به روش تحلیل کیفی مورد بازخوانی قرار داده‌است. سعدی در سوگ زوال خلافت عباسیان پس از حمله مغول به بغداد، دو مرثیه فارسی و عربی سروده‌است که می‌توان ساختار فرم و محتوای آنها‌ را با محوریت قرار دادن عنصر «خواننده‌» مطالعه و مقایسه‌ نمود. نقش و تأثیر خواننده در آفرینش هر یک از آن دو متن ادبی به ‌گونه‌ای است که از درونمایه‌ و چهار بخش موضوعی مشترک، شامل وصف واقعه بغداد و سوگواری بر آن، حیات باقی در بهشت، تقدیرگرایی و مدح ابوبکر بن سعد بن زنگی، مضامین مختلف و ناهمسان، چه از نظر محتوایی و چه آماری، برساخته می‌شود. این پژوهش، نشان می‌دهد که سوگنامه در برابر مخاطبان دیار عرب رویکردی آکنده از عواطف و احساسات جریحه‌دار شده و همدلانه دارد، لیکن برای مخاطبانی که در فضای حکومت اتابکان فارس تحت سلطه ایلخانان از غارتی چنین، جان به‌دربرده‌اند محتاطانه سخن می‌گوید.

کلیدواژه‌ها

• مرثیه فارسی سعدی در سوگ بغداد
• مرثیه عربی سعدی در سوگ بغداد
• نقد خواننده‌محور
• خواننده فرضی

عنوان مقاله [English]

The role of the assumed reader in the composition of two elegies by Sa'di

نویسندگان [English]

• Mohammadhasan Hasanzade Niri, ¹
• Fatemeh Golbabaee ²

¹ Associate Professor of Persian Language and Literature Allameh Tabataba'i University, Tehran, Iran

² Ph.D. Candidate in Persian language and literature faculty in Allameh Tabataba'i University, Tehran, Iran

چکیده [English]

The reader-response approach, with a particular focus on the role of the reader in understanding and interpreting a text, has broadened the range of receptions of literary works based on the audience's horizon of expectations. In this approach, the literary critic focuses on the variety of possible readings of a text over time, considering the diverse audiences and their cultural and social backgrounds. Additionally, one of the functions of the reader-response approach is to analyze the influence of the assumed audience on the structure of the text during its creation. The assumed audience, or the reception context of a text, can affect the author in the pre-writing stage, shaping the text to align more closely with the audience's expectations. This article employs a qualitative analysis method to investigate two poems by Sa’di the Iranian classical poet. Sa’di composed two elegies in Persian and Arabic, mourning the fall of the Abbasid Caliphate following the Mongol invasion on Baghdad in 1285. The structure and content of these poems can be critically evaluated and compared from the viewpoint of reader-response criticism, considering the role and effect of the audience in creating each literary text. Each of these texts is constructed of common subjects with disparate themes, both in content and stylistic approach. This research demonstrates that the elegy directed at the Arab audience is imbued with empathetic emotions, whereas the elegy for the Persian audience who were spared from the Mongol invasion, in conveyed with restraint.

کلیدواژه‌ها [English]

• Sa’di's Persian elegy
• Sa’di's Arabic elegy
• reader-response criticism
• assumed reader