نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

• محمد خدامی ¹
• مجید رشیدی پور ²

¹ زبان و ادبیات فارسی، ادبیات و علوم انسانی،دانشگاه شیراز، شیراز، ایران

² زبان و ادبیات فارسی، ادبیات و علوم انسانی، دانشگاه شیراز، شیراز، ایران

چکیده

گونه‌‌ی ماده‌تاریخ از انواع ادب فارسی است که پیشینه‌ای بیش از هزار سال دارد. علاوه بر آثار مکتوب و سردر بناهای برجسته، کتیبه‌ها یا گورنوشته‌ها از مظاهر مهم بروز این گونه‌ی ادبی بوده‌اند. از برجسته‌ترین این مکان‌ها می‌توان به گورستان تاریخی دارالسلام(درب سلم) شیراز اشاره کرد. مقاله‌ی حاضر کوشیده تا در مکان مذکور، دست به شناسایی، معرفی و دسته‌بندی شیوه‌های ماده‌تاریخ‌سرایی، بزند. این پژوهش با شیوه مستقیمِ میدانی و همچنین غیرمستقیمِ کتابخانه‌ای و با تلاشی چندین ساله در استخراج و خوانش حدود 1500 بیت شعر در 228 گورنوشته و انتخاب 45 بیت نویافته، در فاصله‌ی زمانی قرون 11 تا 14 ه.ق فراهم شده است. از آنجا که بر پژوهش‌های پیشین این عرصه آسیب‌هایی چند مترتب بود که مهم‌ترین آن‌ها نگاه غالباً سنتی و برآمده از آثار مکتوب کهن بوده است، نگارندگان در مقاله مذکور تقسیم‌بندی‌های متفاوتی ارائه داده‌اند که عبارتند از: عددی، واژگانی، منظوم و پوشیده با کسر یا جمع. این اشکال، پس از شناسایی و ارائه نمودار و بسامد آماری، از جنبه‌های مختلف مثل شیوه‌ها، صنایع ادبی و محتوا و مضمون بررسی شده‌اند. نتیجه پژوهش نشان می‌ دهد که بیشترین ماده‌تاریخ متعلق به دوره قاجار است که دلیل عمده آن نیز حضور شاعران توانمند در این عرصه، در شیرازِ آن روزگار است. فروانی کلی انواع گونه‌ها نیز به این ترتیب است: پوشیده با کسر یا جمع، منظوم، عددی و واژگانی. دلیل استقبال از هر کدام از این شیوه‌ها عبارتند از: تمایل به ساختن ماده‌تاریخ فاخر، سخت یا آسان بودن ماده‌تاریخ‌سرایی در هر روش، ویژگی‌های سبکی و زبانی زمانه و توانایی شاعران. این اشعار در مواردی نیز شامل مضامینی متفاوت مثل اشاره به نام، پیشه، و علت مرگ فرد است که بررسی هرکدام از این مضامین می‌تواند اطلاعات مفید اجتماعی، فرهنگی و تاریخی هر عصر را در اختیار ما بگذارد.

کلیدواژه‌ها

• ماده‌تاریخ
• حروف ابجد
• گورنوشته
• گورستان دارالسلام
• شیراز

موضوعات

• ادبیات قدیم

عنوان مقاله [English]

pleasant time

نویسندگان [English]

• mohammad khoddami ¹
• majid rashidipour ²

¹ Faculty of Literature and Humanities. shiraz university. shiraz. iran

² faculity of literature and humanities. shiraz university. shiraz.iran

چکیده [English]

The chronogram (mādda-tārīkh) is a distinct genre within Persian literature with a history spanning over a thousand years. In addition to its appearance in manuscripts and on monumental inscriptions, epitaphs and tombstone texts have served as significant mediums for the expression of this literary form. One of the most prominent sites preserving such examples is the historical Dār al-Salām Cemetery (Darb-e Salam) in Shiraz. The present study aims to identify, categorize, and analyze various forms of chronogram composition specific to this cemetery. Relying on both direct fieldwork and indirect archival research conducted over several years, the authors examined approximately 1,500 poetic verses inscribed on 228 gravestones, ultimately identifying and selecting 45 previously undocumented examples dated from the 11th to the 14th centuries AH. Given the limitations of earlier studies—chiefly their reliance on traditional classifications derived from classical textual sources—this article proposes a revised typology, including: numerical, lexical, poetic (metrical), and concealed forms (through omission or aggregation). These forms are analyzed across various dimensions, including method, literary devices, thematic content, and linguistic function, supported by statistical frequency data and graphical representation. The findings indicate that the majority of identified chronograms belong to the Qajar period, which is attributed primarily to the presence of skilled poets in Shiraz at the time. In terms of overall frequency, the typologies rank as follows: concealed (through omission or aggregation), poetic, numerical, and lexical. Preferences for each form appear to be influenced by factors such as a desire for elevated literary expression, the relative difficulty or ease of composition, stylistic and linguistic trends of the era, and the poets’ technical ability. In some cases, these verses also include references to the deceased's name, profession, or cause of death, offering valuable insights into the social, cultural, and historical context of each period.

کلیدواژه‌ها [English]

• Chronogram
• Abjad letters
• Funerary inscription
• Dār al-Salām Cemetery
• shiraz