سیمای تهمینه در روایت‌های حماسی ایران

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسنده

پژوهشگر

چکیده

سیمای تهمینه در روایت‌های حماسی ایران

چکیده

تهمینه یکی از زنان نامور شاه‌نامه‌ی فردوسی است و در داستان رستم و سهراب، نقش به سزایی از خود ایفا می‌کند. با این حال در شاه‌نامه، به سرنوشت تهمینه پس از مرگ سهراب، اشاره‌ای نشده است. این امر سبب شده است که در ادوار بعد، داستان‌پردازان و راویان داستان‌های حماسی، درباره‌ی فرجام کار تهمینه، به آفرینش داستان‌هایی دست بزنند. این داستان‌ها در دو دسته قرار می‌گیرد: روایت نخست؛ آن است که بر پایه‌ی آن، تهمینه به سوگواری سهراب می‌پردازد و سرانجام پس از گذشت یک سال، در غم فرزند خود، از دنیا می‌رود. برپایه‌ی روایت دیگر، تهمینه در کین‌خواهی سهراب، به سیستان حمله‌ور می‌شود؛ امّا سرانجام با رستم آشتی می‌کند و از پیوند آن‌ دو فرامرز به دنیا می‌آید. از تازش تهمینه به سیستان، دو روایت منظوم کوتاه و بلند در دست است که از آن‌ها با نام‌های «تهمینه‌نامه‌ی کوتاه» و «تهمینه‌نامه‌ی بلند» یاد می‌کنیم. بررسی تهمینه‌نامه‌ی بلند و نیز خویشکاری‌ تهمینه در روایات حماسی ایران، موضوع این مقاله است.

واژه‌های کلیدی:
تهمینه ، تهمینه‌نامه‌ی کوتاه ، تهمینه‌نامه‌ی بلند ، رستم ، سهراب ، فرامرز

کلیدواژه‌ها

موضوعات


عنوان مقاله [English]

سیمای تهمینه در روایت‌های حماسی ایران

چکیده [English]

Tahmina in Iranian Epic Narratives
 
R. Ghafouri*
Abstract
Tahmina is one of the prominent female figures of Ferdowsi’s Shahnameh playing an important role in Rostam and Sohrab's story. However, in Shahnameh, there is no reference to Tahmina's fate after Sohrab's death and this is the reason different stories have been made about Tahmina by different storytellers and epic narrators in later epochs. These stories are divided into two categories: based on the first category, Tahmina mourns Sohrab's death and after a year, she dies because of her deep sorrow of her son's death. Based on the second category, Tahmina, avenging her son's death, invades Sistan, though she eventually reconciles with Rostam and the fruit of this union is a son, Faramarz. Two narratives have portrayed Tahmina's attack to Sistan; one is long and the other one is short which are respectively entitled "long epistle of Tahmina" and "short epistle of Tahmina". This paper studies "long letter of Tahminah" and her duties in Iranian epic narratives.  

     





* Ph. D. of Persian Language & Literature, reza_ghafouri1360@yahoo.com

کلیدواژه‌ها [English]

  • Key words: Tahmina
  • short epistle of Tahmina
  • long epistle of Tahmina
  • Rostam
  • Sohrab
  • Faramarz
آیدنلو، سجاد. (1386). «بررسی سه بیت از داستان رستم و اسفندیار». پژوهش‌های ادبی، سال5، شماره 18، صص 9- 32.
آیدنلو، سجاد. (1383). «بررسی فرامرزنامه». نامه‌ی پارسی، تهران: سال 9، شماره 2، صص175- 198.
آیدنلو، سجاد. (1387الف). «پهلوان بانو». مجله‌ی مطالعات ایرانی، سال 7، شماره 13، صص11- 24.
آیدنلو، سجاد.(1387ب). «پیشینه‌ی مکتوب و چند صدساله‌ی برخی روایات مردمی/ شفاهی شاه‌نامه». فرهنگ مردم، سال 7، شماره‌ی 24 و 25، صص74- 83.
آیدنلو، سجاد. (1390الف). دفتر خسروان. برگزیده شاه‌نامه‌ی فردوسی، تهران: سخن.
آیدنلو، سجاد. (1390ب). «ویژگی روایات و طومارهای نقّالی». بوستان ادب، سال 3، شماره 1، صص1- 28.
اکبری مفاخر، آرش. (1390). «کریمان کیست؟». جستارهای ادبی، سال 44، شماره‌ی 174، صص 15- 37
امیدسالار، محمود. (1376). «در دفاع از فردوسی». ترجمه‌ی ابوالفضل خطیبی، نامه‌ی فرهنگستان، سال3، شماره 4، صص 120- 140.
انجوی شیرازی، سیّدابوالقاسم. ( 1369). فردوسی‌نامه. 3 جلد، تهران: علمی.
ایرا‌شان بن ابیالخیر، (1370). بهمننامه. تصحیح رحیم عفیفی، تهران: علمی و فرهنگی. برزونامه، نسخه‌ی‌ کتابخانه‌ی ‌پاریس، شماره‌ی 1189.
بیضایی، بهرام. ( 1386). سهراب کشی، تهران: روشن‌گران و مطالعات زنان.
توکّل بیگ. (1378). تارخ دلگشا. تصحیح احیا محمدآقازاده، تهران: پژوهشگاه فرهنگ و هنر اسلامی.
توکّل بیگ. (1384). تاریخ دلگشای شمشیرخانی. به کوشش طاهره پروین اکرم، اسلام‌آباد: مرکز تحقیقات فارسی ایران و پاکستان.
تهمینه‌نامه. مندرج در نسخه‌ی‌خطی شاه‌نامه‌ی موزه‌ی بریتانیا، شماره 2926  .
حمیدیان، سعید. (1387). درآمدی بر اندیشه و هنر فردوسی. تهران: ناهید.
خالقی مطلق، جلال. (2009). «از شاه‌نامه تا خداینامه». تارنمای نوف: www.noufe.com
خالقی مطلق، جلال. (1362). «گردشی در گرشاسپ‌نامه». ایران‌نامه، شماره‌ی 3، صص 388- 423.
خالقی مطلق، جلال. (1389). یادداشت‌های شاه‌نامه. بخش یکم، تهران: مرکز دایره‌المعارف بزرگ اسلامی.
خالقی‌مطلق، جلال. (1372). «یکی داستان است پر آب چشم». گل رنج‌های کهن، به کوشش علی دهباشی، تهران: مرکز، صص53-98.
خطیبی، ابوالفضل. (1385). «جدل‌های جدید درباره‌ی شاه‌نامه از منظر ادبیات تطبیقی». درباره‌ی شاه‌نامه، تهران: مرکز نشر دانشگاهی، صص129- 149.
خطیبی، ابوالفضل. (1388). «رستم و سهراب». دانش‌نامه‌ی زبان و ادب فارسی، ج3، تهران: فرهنگستان زبان و ادب فارسی، صص 355- 365.
داستان رستم و سهراب. (1369). نگارش مرشد عباس زریری، به کوشش جلیل دوستخواه، تهران: توس.
دوستخواه، جلیل. (1380). «شاه‌نامه‌ی نقّالان، دگردیسه‌ای از حماسه‌ی ایران یا ساختاری جداگانه؟». حماسه‌ی ایران، یادمانی از فراسوی هزاره‌ها، تهران: آگاه، صص 151- 165.
دیویدسون، الگا. (1380). «سوگواری زنان به عنوان اعتراض در شاه‌نامه». ادبیات تطبیقی و شعر کلاسیک فارسی، ترجمه فرهاد عطایی، تهران: فرزان روز، صص 139- 162.
رایشلت، هانس. (1386). رهیافتی به گاهان زرتشت و متن‌های نو اوستایی. گزارش جلیل دوستخواه، تهران: ققنوس.
رستگارفسایی، منصور. (1388). فرهنگ نام‌های شاه‌نامه. تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.
رستم‌نامه. (1387). تصحیح محمد بهشتی،تهران: پیری.
رستم‌نامه. نسخه خطی مجلس شورای اسلامی، شماره 62856.
رستم و اسفندیار عامیانه. نسخه خطی کتابخانه مجلس شورای اسلامی، شماره 15567
سراج، شهین. (1387)، «چهره و شخصیت زنان جنگاور در حماسه‌های ایرانی». آفتابی در میان سایهای، به کوشش علی‌رضا مظفری- سجاد آیدنلو، تهران: قطره، صص 251- 329.
سرامی، قدمعلی. (1388) . از رنگ گل تا رنج خار. تهران: علمی و فرهنگی.
سرکاراتی، بهمن، (1385). «پری». سایههای شکار شده، تهران: طهوری، صص 1- 25.
شاه‌نامه‌ی کردی. (1389). تصحیح ایرج بهرامی، ج 2و3، تهران: آنّا.
شهمردان بن ابی‌الخیر، (1362). نزهت‌نامه. تصحیح فرهنگ جهان‌پور، تهران: موسسه مطالعات و تحقیقات فرهنگی.
صفا، ذبیحالله، (1352). حماسه‌سرایی درایران. تهران: امیرکبیر.
صفا، ذبیح  الله. (1383). «رزم‌نامه‌ی سگاوندکوه». هفتاد مقاله، گردآوری یحیی مهدوی و ایرج افشار، ج1، تهران: اساطیر، صص 71- 80.
طرسوسی، ابوطاهر محمد، (1374).داراب‌نامه. به‌کوشش ذبیح الله صفا، تهران: علمی  و فرهنگی.
طومار شاه‌نامه‌ی فردوسی. (1381). احمد هاشمی- سید مصطفی سعیدی، تهران: خوش نگار.
طومار کهن شاه‌نامه‌ی فردوسی. (1390). نوشته جمشید صداقت‌نژاد، تهران: دنیای کتاب.
فرامرزنامه. (1324 ه.ق). به اهتمام رستم تفتی،  بمبئی: چاپخانه فیض رسان.
فردوسی، ابوالقاسم.(1369). شاه‌نامه. نسخه‌ی فلورانس، تهران: بنیاد دایره المعارف اسلامی و دانشگاه تهران.
فردوسی، ابوالقاسم. (1377). شاه‌نامه‌ی فردوسی. [حاشیه ظفرنامه‌ی مستوفی]، تهران: مرکز نشر دانشگاهی.
فردوسی، ابوالقاسم. (1379)، شاه‌نامه‌ی فردوسی همراه با خمسه‌ی نظامی. [نسخه‌ی  سعدلو]، تهران: مرکز دایره‌المعارف بزرگ اسلامی.
فردوسی، ابوالقاسم. (1380) شاه‌نامه‌ی فردوسی. تصحیح مصطفی جیحونی، اصفهان: شاه‌نامه پژوهی.
فردوسی، ابوالقاسم.(1386الف). شاه‌نامه‌ی فردوسی. چاپ ژول مول، تهران: الهام.
فردوسی، ابوالقاسم . (1386ب). شاهنامه. تصحیح جلال خالقیمطلق، تهران: مرکز دایرهالمعارف بزرگ اسلامی.
قزوینی، یحیی بن عبداللطیف. (1386). لبّ التّواریخ. تصحیح میرهاشم محدّث، تهران: انجمن آثار و مفاخر فرهنگی.
کریستن سن، آرتور. (1381). کیانیان. ترجمه ذبیح الله صفا، تهران: علمی و فرهنگی.
کزّازی، میرجلال الدین. (1385). نامه‌ی باستان. ج2، تهران: سمت.
کلباسی، محمّد. (1377). «رنج آز، نگاهی دیگر به داستان رستم و سهراب شاه‌نامه». ایران شناسی، سال 10، شماره 1، صص 77- 91.
کوسج، شمسالدین. (1387). برزونامهیکهن. تصحیح اکبر نحوی، تهران: میراث مکتوب.
 کیا، خجسته. (1371). سخنان سزاوار زنان در شاه‌نامه‌ی پهلوانی. تهران: فاخته.
مجمل‌التواریخ. (1383). تصحیح محمدتقی بهار، تهران: دنیای کتاب.
مختاریان، بهار. (1386). «تهمینه کیست؟». نامه‌ی فرهنگستان، تهران: سال 9، شماره 3، صص 150- 179.
مزداپور، کتایون. (1386). «نشانه‌های زن سروری در چند ازدواج داستانی درشاه‌نامه». داغ گل سرخ، تهران: اساطیر. صص169- 208.
مستوفی، حمدالله. (1381). تاریخ گزیده. به اهتمام عبدالحسین نوایی، تهران: امیرکبیر.
مقدّسی، مهناز. (1386). «تهمینه». دانش‌نامه‌ی زبان و ادب فارسی، ج2، تهران: فرهنگستان زبان و ادب فارسی، صص 450- 452.
میرکاظمی، سیدحسین. (1390). من و رستم و گرز و افراسیاب. گرگان: آژینه.
مینوی، مجتبی. (1387). داستان رستم و سهراب از شاه‌نامه. تهران: زوار.
نحوی، اکبر. (1380). «ناگفتههایی درباره‌ی  برزونامه». مجله‌ی دانشکده ادبیات و علوم انسانی دانشگاه فردوسی مشهد: سال 34، شماره 1 و 2، صص371- 388.
نلدکه، تئودور. (1384). حماسه‌ی ملّی ایران. ترجمه‌ی بزرگ علوی، تهران: نگاه.
ولف، فریتس. (1377). فرهنگ شاه‌نامه‌ی فردوسی. تهران: اساطیر.
هفت لشکر. (1377). تصحیح مهران افشاری- مهدی مداینی، تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.