بازخوانش بینامتنی منظومة «جمشید و خورشید» سلمان ساوجی از منظر تاریخگرایی نو

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 دانشگاه بین المللی امام خمینی (ره)

2 دانشگاه پیام نور استان یزد

3 دانشگاه پیام نور اردکان

چکیده

در تاریخ ادبیات ایران، آثاری به مقتضیات فکری و فرهنگی زمانه آفریده شده‌اند که می‌تواند در رویکردی بازخوانشی ضمن اشاره به روانشناسی فردی و اجتماعی آن عصر، حلقه‌هایی از جریان‌شناسی ادبی در تکمیل خلأهای نگرش ساختاری باشند؛ منظومة «جمشید و خورشید» سلمان ساوجی(778ه.ق)، یکی از این آثار است که با وجود غفلت محققان؛ ظرفیتهایی قابل تأمل برای تأکید بر نگرش ساختاری و شبکه‌ای به آثار ادبی یک دوره دارد.
این پژوهش، به کمک رهیافتهای بینامتنی و چارچوب نظری «تاریخگرایی نو»، ‌کوشیده است با ردگیری نشانه‌های درون‌متنی و برون‌متنی-برخلاف باور عمومی-عرفانی بودن منظومة جمشید و خورشید را اثبات کند. مطابق دستاوردهای تحقیق، از دو ساحت می‌توان به اثبات فرضیة عرفانی بودن متن «جمشید و خورشید» پرداخت: نخست، رمزگشایی از شالودة بینامتنی اثر که با وجود پیوندی دیالکتیک(گفتگومدارنه) منظومه با اسطوره‌های ایران باستان و شاهنامه، و تقلید از زمینة غنایی و شگردهای روایی خمسه سرایی بویژه هفت پیکر نظامی؛ سرشت بنیادین اثر بیشتر به سبب تأسی از ساختار و شگردهای رمزی- عرفانی داستانهای سهروردی؛ مثل عقل سرخ و صفیر سیمرغ، سیر العباد سنایی، داستان شیخ صنعان عطار، داستان قلعة ذات الصور و جدال چینیان و رومیان در مثنوی مولانا، رنگ و بویی عرفانی دارد. دوم، از رهگذر کاربست نگرش تاریخگرایی جدید در تحلیل اثر که از همسویی ژرف‌ساخت این منظومه با جریان صوفیگرایانة قرن هشتم، پرده می‌گشاید و نشان می‌دهد که منظومة «جمشید و خورشید» ی نه در خلأ تاریخی و بریدگی از جریان مسلط عصر، بلکه در گفتگو با ساحت غالب فکری و فرهنگی قرن هشتم؛ یعنی عرفان‌گرایی آفریده شده است.

کلیدواژه‌ها

موضوعات

عنوان مقاله [English]

An Intertextual Reconsideration of salman savedji’ s poem "Jamshid & khorshid" from the perspective of New Historicism.

چکیده [English]

In literary history of Iran, some works of art has been created based on the intellectual and cultural necessities of their time. If these works are reconsidered, they not only may refer to individual and social psychology of Iranian people of that era, but they can also be considered as the rings of the literary trend, which complete the lost parts. “Jamshid and Khorshid”, a poem by Salman Savejy, in spite of the researchers' negligence, is one of the works that has considerable potentiality for emphasizing the structural viewpoint towards the literary works of its time. Tracing the signs in and out of the text with the help of intertexual and New Historicism approaches, this research tries to prove that “Jamshid and Khorshid” is a mystical work (despite the public belief). Based on this research, it can be proved, in two ways, that “Jamshid and Khorshid” is a mystical poem. First, by decoding the intertexual foundation of the text which—in spite of its dialectic connection to ancient Iranian myths and Shahnameh and also in spite of its imitation of lyrical foundation and narrative techniques of Nizami especially in Haft Peykar—has a mystical color because of its imitation of the structure and cryptic and mystical techniques of Suhrawardi’s stories such as Aghl-e Sorkh and Safir-e Simorgh; Sanai's Seir al-Ebad; Attar's Sheykh Sanan; and Rumi's the story of Ghale Zat o Sovar ("The Castle with Photos") and The Quarrel between the Chinese and the Romans. Second, employing New Historicism shows the alignment of the deep structure of "Jamshid and Khorshid" with the mystical context of the eighth century. It also shows that this poem was not created in historical vacuum and separate from the dominant discourse of that time. "Jamshid and Khorshid" was created in correspondence with mysticism, the dominant cultural and intellectual discourse of the eighth century.
Key words: Jamshid and Khorshid, Salman Savejy, mystic symbolism, Intertextuality, New Historicism    

کلیدواژه‌ها [English]

  • Jamshid and Khorshid poem
  • Salman Saveji
  • mystic symbolism
  • intertextuality
  • new historicism

مراجع

آلن، گراهام. (1385). بینامتنیت. ترجمه‌ی پیام یزدانجو، تهران: مرکز.
اقبال آشتیانی، عباس و دیگران. (1390). تاریخ کامل ایران. تهران: زرین.
ایگلتون، تری. (1383). پیش‌درآمدی بر نظریه‌ی ادبی. ترجمه‌ی عباس مخبر، تهران: مرکز.
بِروین، ی.د. (1378). حکیم اقلیم عشق (تأثیر متقابل دین و ادبیات در زندگی و آثار حکیم سنایی غزنوی). ترجمه‌ی مهیار علوی مقدم و همکاران، مشهد: آستان قدس رضوی.
بودون، ریمون و بوریکو فرانسوا. (1385). فرهنگ جامعه‌شناسی انتقادی. ترجمه‌ی عبدالحسین نیک‌گهر، تهران: فرهنگ معاصر.
بهار، مهرداد. (1386). پژوهشی در اساطیر ایران. تهران: آگاه.
بیانی (اسلامی ندوشن)، شیرین. (1371). دین و دولت در ایران عهد مغول. ج 2، تهران: دانشگاهی.
پارسانسب، محمد. (1390). داستان‌های تمثیلی- رمزی فارسی. تهران: چشمه.
پورنامداریان، تقی. (1390). عقل سرخ، شرح و تأویل داستان‌های رمزی سهروردی. تهران: سخن.
پورنامداریان، تقی. (1367). رمز و داستان‌های رمزی در ادب فارسی. تهران: علمی و فرهنگی.
پین، مایکل. (1386). فرهنگ اندیشه‌ی انتقادی از روشن‌فکری تا پسامدرنیته. ترجمه‌ی پیام یزدانجو، تهران: مرکز.
تودورف، تزوتان. (1380). نظریه‌ی ادبیات. ترجمه‌ی عاطفه طاهایی، تهران: اختران.
حافظ شیرازی، شمس‌الدین محمد. (1377). دیوان حافظ. تصحیح قاسم غنی و محمد قزوینی، تهران: باقرالعلوم.
حداد عادل، غلامعلی. (1375). دانش‌نامه‌ی جهان اسلام. ج 10، تهران: بنیاد دایره المعارف اسلامی.
حقیقت، عبدالرفیع. (1372). تاریخ عرفان و عارفان ایرانی (از بایزید بسطامی تا نورعلیشاه گنابادی). تهران: کومش.
حلبی، علی‌اصغر. (1354). شناخت عرفان و عارفان ایرانی. تهران: انتشارات زواره.
خاقانی شروانی، افضل الدین بدیل. (1368). دیوان خاقانی شروانی. تصحیح ضیاءالدین سجادی، تهران: زوّار.
دهباشی، علی. (1382). تحفه‌های آن جهانی (مجموعه مقالات با موضوع سیری در زندگی و آثار مولانا جلال الدین رومی). تهران: سخن.
دهخدا، علی اکبر. (1377). لغت نامه دهخدا. تهران: دانشگاه تهران.
ذوالفقاری، محسن و اصغری یوسف.(1388). «تحلیل عناصر داستانی مثنوی جمشید و خورشید». اندیشه‌های ادبی، سال اول، شماره‌ 1، صص93-108.
رزمجو،حسین. (1385). انواع ادبی و آثار آن در زبان فارسی. مشهد: دانشگاه فردوسی.
ریپکا،یان. (1381). تاریخ ادبیات ایران (از دوران باستان تا قاجاریه). ترجمه‌ی عیسی شهابی، تهران: علمی و فرهنگی.
زرقانی، سید مهدی. (1388). تاریخ ادبی ایران و قلمرو زبان فارسی. تهران: سخن.
زمردی، حمیرا. (1385). ادیان و اساطیر (در شاهنامه‌ی فردوسی، خمسه‌ی نظامی و منطق الطیر). تهران: زوار.
سازواری، محمودرضا. (1389). «تأثیر و تأثر سلمان ساوجی و حافظ شیرازی». فصل‌نامه‌ی سبک‌شناسی نظم و نثر فارسی (بهار ادب)، سال 3، شماره 2، صص 169-182.
ساوجی، سلمان. (1376). کلیات سلمان. تصحیح عباسعلی وفایی، تهران: انجمن آثار و مفاخر فرهنگی.
ستاری، جلال. (1384). پژوهشی در قصّه‌ی شیخ صنعان و دختر ترسا. تهران: مرکز.
شریفی، غلامحسین و اظهری محبوبه. (1391). «جمشید در گذر از فردانیت» (نقد کهن‌الگویی داستان جمشید و خورشید). مجله‌ی بوستان ادب، سال 4، شماره‌ 1، پیاپی 11، صص101-122.
شمیسا، سیروس. (1370). انواع ادبی. تهران: فردوس.
شمیسا، سیروس. (1379). سبک‌شناسی شعر. تهران: فردوس.
شوالیه، ژان و گربران آلن. (1379). فرهنگ نمادها. ترجمه‌ی سودابه فضایلی، تهران: علمی و فرهنگی.
شهیدی، جعفر. (1380). شرحمثنوى. دفتر 6، تهران: علمى و فرهنگى.
صدیقیان، مهین‌دخت. (1386). فرهنگ اساطیری-حماسی ایران (جلد اول پیشدادیان). تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.
صورتگر، لطفعلی. (1384). منظومه‌های غنایی ایران. تهران: دانشگاه تهران.
عزالدین کاشانی، محمودبن علی. (1381). مصباح الهدایه و مفتاح الکفایه. تصحیح جلال‌الدین همایی، تهران: مؤسسه‌ی هما.
عطارنیشابوری، فریدالدین. (1373). منطق الطیر. تصحیح ذکاءالملک فروغی، تهران: سنایی.
فریزر، جیمز جرج. (1386). شاخه‌ی زرین: پژوهشی در جادو و دین. ترجمه‌ی کاظم فیروزمند، تهران: آگاه.
فتوحی، محمود. (1387). نظریه‌ی تاریخ ادبیات. تهران: سخن.
فتوحی، محمود. (1391). سبک‌شناسی. تهران: سخن
قبادی، حسینعلی و عباسی حجت. (1388). آینه‌های کیهانی. تهران: ری‌را.
قبادی، حسینعلی. (1386). آیین آینه. تهران: دانشگاه تربیت مدرس.
فروزانفر، بدیع الزمان. (1383). تاریخ ادبیات ایران (بعد از اسلام تا پایان تیموریان). تهران: وزارت فرهنگ و ارشاد.
کاشانی، عبدالرزاق. (1376). اصطلاحات الصوفیه. ترجمه و شرح محمدعلی مودود لاری، به کوشش گل بابا سعیدی، تهران: حوزه‌ی هنری.
کریستی، آنتونی. (1373). اساطیر چین. ترجمه‌ی باجلان فرخی، تهران: اساطیر.
لاهیجی، محمد. (1337). مفاتیح الاعجاز فی شرح گلشن راز. تصحیح کیوان سمیعی، تهران: کتابفروشی محمودی.
محجوب، محمد جعفر. (1383). ادبیات عامه‌ی ایران (مجموعه مقالات). به کوشش حسن ذوالفقاری. تهران: چشمه.
مزادپور، کتایون. (1380). روایتی دیگر از داستان دلیله‌ی محتاله‌ و مکر زنان. تهران: روشن‌گران و مطالعات زنان.
مصفی، ابوالفضل.(1388). فرهنگ اصطلاحات نجومی. تهران: پژوهشگاه علوم‌انسانی و مطالعات فرهنگی.
معین، محمد. (1338). تحلیل هفت پیکر نظامی. تهران: دانشگاه تهران.
مولانا، جلال‌الدین محمد بلخی. (1379). مثنوی مولانا. تصحیح محمدعلی مصباح، تهران: اقبال.
مؤذن‌جامی، محمدمهدی. (1379). ادب پهلوانی(مطالعه‌ای در تاریخ ادب دیرینه‌ی ایرانی از زرتشت تا اشکانیان). تهران: قطره.
میبدی، ابوالفضل رشید الدین. (1382). کشف الاسرار و عدﮤ الابرار. به اهتمام علی‌اصغر حکمت، تهران: امیرکبیر.
میرباقری فرد، سید علی اصغر و دیگران. (1389). تاریخ ادبیات ایران(2). تهران: سمت.
میرهاشمی، سیدمرتضی. (1390). نظیره‌های غنایی منظوم. تهران: چشمه.
نجومیان، امیرعلی. (1384). «رابطه‌ی تاریخ و ادبیات از منظر تاریخ‌گرایی نو». درباره‌ی تاریخ ادبیات، تهران: سمت، صص90-98.
نصر، سیدحسین. (1382). آموزه‌های صوفیان. ترجمه‌ی حسین حیدری و محمدهادی امین، تهران: قصیده‌سرا.
نظامی گنجوی، الیاس بن یوسف. (1376). هفت پیکر. تصحیح حسن وحید دستگردى، به کوشش سعید حمیدیان، تهران: قطره.
نظامی گنجوی، الیاس بن یوسف. (1378). شرفنامه. تصحیح حسن وحید دستگردى، به کوشش سعید حمیدیان، تهران: قطره .
نورآقایی، آرش. (1388). عدد، نماد، اسطوره. تهران: افکار.
نوریس، کریستوفر. (1385). شالوده‌شکنی. ترجمه‌ی پیام یزدانجو، تهران: مرکز.
ووگلر، کریستوفر. (1387). سفر نویسنده. ترجمه‌ی محمد گذرآبادی، تهران: مینوی خرد.
یاحقی، محمد جعفر. (1375). فرهنگ اساطیر و اشارات داستانی در ادبیات فارسی. تهران: سروش.
یاکوبسن، رومن. (1386). «قطب‌های استعاری و مجازی در زبان پریشی». ترجمه‌ی مریم خوزان و حسین پاینده، زبانشناسی و نقد ادبی، تهران: نی، صص39-46.
یوسف‌نژاد، یوسف علی. (1388). فراهنجاری در مثنوی‌سرایی. تهران: هنر رسانه‌ی اردیبهشت.
یونگ، کارل گوستاو. (1373). روانشناسی و کیمیاگری. ترجمه‌ی پروین فرامرزی، مشهد: آستان قدس رضوی.
یونگ، کارل گوستاو. (1384). انسان و سمبول‌هایش. ترجمه‌ی محمود سلطانیه، تهران: جامی.
Abrams, M. H.(1993). A Glossary of literary Terms. 6th Edition, Fort worth, Harcourt Barce College Publishers.
 

فایل ها

هم رسانی

ارجاع به این مقاله

آمار