تأملی بر دقایق بازی شطرنج در سبک آذربایجانی و عراقی

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

دانشگاه شهید مدنی آذربایجان

چکیده

شاعران و عارفان، به لحاظِ برخورداری از پشتوانۀ غنیِ فرهنگی – ادبی، و برای اجتناب از تکرار و به تبع آن ملال آوری کلام و همچنین برای اظهار فضل، از مضامین گوناگونی برای بیان مطالب و مافی الضمیر خود بهره می‌برند. یکی از این مضامین– که با قید احتیاط می‌توان گفت که ریشه در فرهنگ کهن ایرانی دارد- استفاده از اصطلاحات بازی شطرنج است. بسامد استخدام و مضمون‌آفرینی با این بازی، در قرن‌های ششم تا نهم – که در سبک‌شناسی مقارن با سبک آذربایجانی و عراقی است- بستر مناسبی برای عرضۀ ظرایف و دقایق این بازی بوده است.
نوشتۀ حاضر بر آن است تا با بازخوانی دقیق آثار بزرگان شعر و عرفان، به تحلیل روش درست این بازی و پیچیدگی‌ها و ظرایف آن بپردازد. حاصل پژوهش نشان می‌دهد که در سبک آذربایجانی، بیش از سبک عراقی به جزئیات و دقایق این بازی پرداخته شده است؛ دقایقی که شاید در طول تاریخ ادبیات بی‌سابقه باشد. ضمناً در این میان، مولوی و خاقانی از این جهت، یک سر و گردن بالاترند.

کلیدواژه‌ها

موضوعات

عنوان مقاله [English]

A Deliberation on the Game of Chess in the Poetry of the Eminent Poets of the Azerbaijani and Iraqi Styles

نویسندگان [English]

  • ahmad goli
  • mehdi remezani
چکیده [English]

Because of their rich cultural-literary background and their avoiding repetition and boredom of redundancy that could also be a sign of grace, poets and mystics benefit from different themes to express their topics and their consciousness. One of these themes, which can cautiously be said to have its roots in the ancient Iranian culture, is using the chess terms. Its high frequency in usage and creating chess related themes, from the 6th to 9th centuries, a period in the stylistics which is concurrent with the Azerbaijani and Iraqi styles, paved the way for presenting the intricacies and delicacies of this game.
The present paper aims at careful reviewing of the works of the great poets and mystics, using the correct analysis of the approach of this game and its complexities and delicacies. The results of this research show that the Azerbaijani style pays attention to the details and intricacies of this game more than that of the Iraqi one. These intricacies might be unprecedented during the history of literature. Meanwhile, in this respect Mowlavi and Khaghani also stand head and shoulders above the rest of the poets and mystics.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Key words: chess
  • Azerbaijani style
  • Iraqi style
  • Mowlavi
  • Khaghani
  • Persian poetry

مراجع

آملی، شمس­الدین محمد. (1379). نفایس الفنون فی عرایس­العیون. 3 جلد، تهران: کتابفروشی اسلامیه.
ابن یمین، امیرفخرالدین محمود. (1363). دیوان. تصحیح حسین­علی باستانی­راد، تهران: کتابخانه­ی سنایی.
انوری، اوحدالدین محمد ابن محمد.  (1372). دیوان. تصحیح محمدتقی مدرس رضوی، تهران: علمی و فرهنگی.
اوحدی مراغه­ای، رکن‌الدین. (1340). کلیات. تصحیح سعید نفیسی، تهران: امیرکبیر.
ایلیالوویچ، مایزلیس. (1389). مایزلیس تئوری بنیادی شطرنج. ترجمه­ی رضا رضایی، تهران: فرزین.
بیات، سعیدرضا. (1370). «شطرنج در گستره­ی ادب پارسی». ادبیات و زبان­ها، چیستا، شماره­ی 86 ، صص22-40.
بیلقانی، مجیرالدین. (1358). دیوان. تصحیح سعید نفیسی، تبریز: مؤسسه­ی تاریخ و فرهنگ ایران.
جی، جاماسپ. (1371). متون پهلوی. گزارش سعید عریان، تهران: ناشر کتابخانه ملی جمهوری اسلامی ایران.
حافظ، شمس­الدین محمّد. (1385). دیوان. تصحیح رشید جداری عیوضی، تهران: امیرکبیر.
خاقانی. افضل‌الدّین بدیل‌ بن علی. (1378). دیوان. تصحیح ضیاءالدین سجادی، تهران: زوّار.
خجندی، کمال. (1374). دیوان. 2 جلد. پژوهش و تحقیق ایرج گل­سرخی، تهران: سروش.
خلف تبریزی، محمدحسین. (1362). برهان قاطع. به اهتمام محمد معین، تهران: امیرکبیر.
خواجوی کرمانی، کمال‌الدین ­ابوالعطاء محمودبن­علی‌بن­محمود.(1369). دیوان. به اهتمام احمد سهیلی خوانساری، تهران: پاژنگ.
دهخدا، علی­اکبر. (1373). لغت‌نامه. زیر نظر محمد معین و سیدجعفر شهیدی، تهران: دانشگاه تهران.
دهلوی، امیرخسرو. (1361). دیوان. تصحیح سعید نفیسی؛ با همت و کوشش م. درویش، تهران: جاویدان.
ذاکری، مصطفی. (1381). «ریشه­شناسی اصطلاحات شطرنج». نامه­ی انجمن، شماره­ی 1-4، صص22-37.
رامپوری، غیاث­الدین محمد. (1363). غیاث­اللغات. به کوشش منصور ثروت، تهران: سپهر.
راوندی. نجم­الدین ابوبکر. (1364). راحه­الصدور و آیه­السرور. تصحیح محمد اقبال و تصحیحات لازم مجتبی مینوی، تهران: امیرکبیر
سعدی شیرازی، مصلح­الدین عبدالله. (1381). کلیات. تصحیح، مقدمه و تعلیقات بهاءالدین خرمشاهی، تهران: دوستان.
سنایی غزنوی، ابوالمجد مجدود بن آدم. (1362). دیوان. تصحیح تقی مدرس رضوی، تهران: کتابخانه­ی سنایی.
عراقی، فخرالدین ابراهیم. (1372). مجموعه آثار. تصحیح نسرین محتشم خزائی، تهران: زوّار.
عطار نیشابوری، فرید­الدین محمّد. (1371). دیوان. تصحیح تقی تفضلی، تهران: علمی و فرهنگی.
علیزاده، ناصر و مهدی رمضانی. (1392). «اقتراح بیتی از دیوان حافظ». نشریه‌ی ﺳﺎﺑﻖ داﻧﺸﻜﺪه ادﺑﻴﺎت داﻧﺸﮕﺎه ﺗﺒﺮﻳﺰ، سال 66. ﺷﻤﺎرهﻣﺴﻠﺴﻞ 227 ، صص95-115.
فردوسی، ابوالقاسم حسن. (1386). شاهنامه. به کوشش جلال خالقی­مطلق و ابوالفضل خطیبی، تهران: مرکز دایره­المعارف بزرگ اسلامی.
فره وشی، بهرام. (1358). فرهنگ زبان پهلوی. تهران: دانشگاه تهران.
ـــــــــــــــ. (1378). کارنامه اردشیر بابکان. ترجمه­ی بهرام فره‌وشی، تهران: دانشگاه تهران.
فلکی شروانی. نجم‌الدین محمّد. (1345). دیوان. به کوشش شهاب طاهری، تهران: کتابخانه­ی ابن سینا.
معلوف، لویس. (1365). المنجد. تهران: اسماعیلیان.
مولوی، جلال‌الدین محمد. (1387).کلیات دیوان شمس. ج1و2. مطابق نسخه­ی تصحیح شده­ی بدیع­الزمان فروزانفر، تهران: بهزاد.
ـــــــــــــــــــــــــ. (1378)، مثنوی معنوی، 3جلدی. بر اساس نسخه­ی تصحیح شده­ی، رینولد نیکلسون، تهران: ققنوس
نظامی گنجوی، الیاس بن یوسف (1372).کلیات خمسه نظامی. تصحیح وحید دستگردی، تهران: نگاه
نیساری، سلیم. (1384). «حافظ و عرصه­ی شطرنج». حافظ، شماره­ی 19، ص53.
همایی، جلال الدین.(1339). «عری=عرا». یغما، شماره­ی 15، صص30-37.
یکتایی، مجید. (1348). «پیشینه­ی تاریخی شطرنج». بررسی تاریخی، شماره 24 و 23.

فایل ها

هم رسانی

ارجاع به این مقاله

آمار