تفننی در ادب فارسی: بازیابی عینک از متون سده‌های نهم تا دوازدهم

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسنده

دانشگاه فردوسی

چکیده

ادبیات فارسی منبعی غنی برای تحقیق در آداب و رسوم و چگونگی زیست فارسی‌زبانان و حتی فرهنگ‌های نزدیک به آن در گذشته‌های دور است. بر آشنایان ادب فارسی پوشیده نیست که جز ارزش ذاتی‌ای که داده‌های چنین تحقیقی به همراه دارند، در موارد بسیاری داشتن درکی درست از بیت یا نوشته‌ای بدون آگاهی دقیق از همین مسائل میسر نمی‌شود. با عنایت به همین نیاز، آثاری در این زمینه تألیف شده است که علی‌رغم کاستی‌ها، وجودشان بسیار مغتنم است، چرا که برای تحقیقی دقیق و جامع در چنین موضوعی، می‌بایست منابعی به گسترۀ تاریخ ادبیات فارسی اساس کار قرار گیرد. ما در ادامۀ این مسیر، به تأمل بر عینک بنا بر کهن‌ترین شواهدی که بدان‌ها دست یافتیم، یعنی آثار سده‌های نهم تا دوازدهم ه.ق می‌پردازیم. در آغاز سعی می‌کنیم ساختمان و مواد سازندۀ عینک را بازسازی کنیم و پس از آن به اختصار به توصیف آن در ادبیات با تکیه بر واژگان، صورخیال و.. می‌پردازیم.

کلیدواژه‌ها

موضوعات


عنوان مقاله [English]

An Exploration through Persian Literature: Tracing the Shape, Fictional Image, and Lexical Variations of 'Glasses' from 9th to 12th Centuries

نویسنده [English]

  • farzam haghighi
FERDOWSI UNIVERSITY
چکیده [English]

Persian literature is a rich resource for investigating not only the customs, traditions, and Persian lifestyle, but also the cultures close to Persia a long time ago. Although the data of such research carry invaluable inherent worth, it is obvious to those who understand Persian literature that a thorough awareness of such issues is inseparable from a thorough and correct understanding of the poetry and prose of a nation. Regarding this requirement, some literary works written in this context have been compiled and since we need references as vast as Persian literary history in order to investigate this issue completely and accurately, these works are invaluable regardless of their shortcomings. To meet the demands of this research, we investigate the glasses according to the oldest evidence obtained, that is, the works produced through the ninth to the twelfth centuries (A. H.). Firstly, we try to reconstruct the structure and materials of the glasses and then briefly describe the way they emerge and reemerge in literature based on the vocabulary, imagery, etc.
Key words: The Glasses; History of Culture, Persian Texts, Literary History, Imagery; Vocabularies

کلیدواژه‌ها [English]

  • The Glasses؛ History of Culture
  • Persian Texts
  • Literary History
  • Imagery؛ Vocabularies
آذری اسفراینی، حمزه بن علی. (1389). دیوان. تحقیق و تصحیح محسن کیانی و عباس رستاخیز، تهران: کتابخانه مجلس.
ابن هیثم. (1983). کتاب المناظر. حققتها و راجعها علی الترجمه اللاتینیه عبدالحمید بصره. الکویت.
ابوریحان بیرونی. (1374). الجماهر فی الجواهر. تحقیق یوسف الهادی. تهران: علمی و فرهنگی- میراث مکتوب.
اسدالله‌یف، سعدالله. (1977). «مقدمه» ر.ک: به هاتفی خرجردی.
اسدی طوسی، ابونصر علی بن احمد. (1317). گرشاسپ‌نامه. به اهتمام حبیب یغمایی، تهران: بروخیم.
اشرف مازندرانی. (1373). دیوان. به کوشش محمدحسن سیدان، تهران: موقوفات افشار.
اعتمادالسلطنه. (1363). المآثر و الآثار. به کوشش ایرج افشار و تعلیقات حسین محبوبی اردکانی. تهران: اساطیر.
افشار، ایرج. (1386). «گزارش» ر.ک: صوفی محمد هروی.
انوری، حسن. (1382). فرهنگ بزرگ سخن. تهران: سخن.
بیدل دهلوی. (1376). کلیات. به تصحیح اکبر بهداروند و پرویز عباسی اردکانی، تهران: الهام.
تأثیر تبریزی. (1373). دیوان. تصحیح امین پاشا اجلالی، تهران: مرکز نشر دانشگاهی.
جامی، عبدالرحمان. (1378). هفت اورنگ. به تصحیح جابلقا دادعلیشاه، اصغر جانفدا، ظاهر احراری، ج اول، تهران: میراث مکتوب.
ــــــــــــــــــ (1387). هفت اورنگ. اعلاخان افصح‌زاد و حسین احمد تربیت، ج 2، تهران: میراث مکتوب.
ـــــــــــــــــ (1373). سلامان و ابسال. تصحیح و تحشیه‌ محمد روشن، تهران: اساطیر.
حقیقی، فرزام. (1393). «بازخوانی دو آینه در شعر حافظ». در دانش و آزادگی، به درخواست و اشراف محمدجعفر یاحقی، سلمان ساکت، آرش اکبری مفاخر، تهران: سخن.
ـــــــــــــ (1392). «شیشه‌ی روزن یا عینک چشم در کلمات علیّه‌ی غرای مکتبی شیرازی». پاژ، سال2، شماره‌ی 3-4، صص 55-62.
خلیلی، محسن. (1386). «چیستی مفهوم فرنگ در گزارش‌نامه‌های تاریخی روزگار قاجار». پژوهشنامه‌ی علوم سیاسی، پاییز، شماره‌ی 8، صص 115-150.
خیامپور، عبدالرسول. (1368). فرهنگ سخنوران. تهران: طلایه.
سراج‌الدین آرزو. (1375). چراغ هدایت [همراه با غیاث‌اللغات رامپوری]. به کوشش منصور ثروت، تهران: امیرکبیر.
سلیم تهرانی. (1389). دیوان. با مقدمه و تصحیح محمد قهرمان، تهران: نگاه.
سیدای نسفی. (1990). کلیات آثار. با مقدمه و تصحیح جابلقاداد علیشایف، دوشنبه: آکادمی علوم تاجیکستان.
سیدیوسف حسین. (1390). رساله‌ی جلدسازی. تصحیح علی صفری آق‌قلعه، تهران: میراث مکتوب.
ــــــــــــــــــ (1372). رساله‌ی صحافی؛ در کتاب‌آرایی در تمدن اسلامی. ر.ک: به مایل هروی.
سیالکوتی مل وارسته. (1380). مصطلحات‌الشعرا. تصحیح سیروس شمیسا، تهران: فردوس.
شاد، محمّد پادشاه بن غلام. (1335). آنندراج. زیر نظر محمّد دبیرسیاقی، تهران: خیّام.
شگفته، بانو صغری. (1387). شرح احوال و آثار فارسی امیرعلیشیرنوایی. تهران: الهدی.
شمیسا، سیروس. (1387). فرهنگ اشارات. تهران: میترا.
شوشتری، عبداللطیف خان. (1363). تحفه‌العالم و ذیل التحفه. با مقدمه و تصحیح صمد موحد، تهران: طهوری.
شوکت بخاری. (1382). دیوان. با تصحیح و مقدمه‌ی سیروس شمیسا، تهران: فردوس.
صالح صدیقی، اویس. (1350). «هاتفی خرجردی، بحثی در احوال و آثار وی». هلال، مرداد ماه، شماره‌ی 114، صص 32-36، 40.
صائب تبریزی.(1364-1374). دیوان. به کوشش محمد قهرمان، تهران: علمی و فرهنگی.
صفا، ذبیح‌الله. (1368). تاریخ ادبیات در ایران. ج 4، تهران: فردوس.
صحیحی اسکویی، میرغفار و کنگری، هاله. (1390). «آشنایی با مشکلات چشم و استفاده از عینک در دوران قاجار و ضرورت تأسیس موزه اُپتیک و علوم بینایی‌شناسی (اپتومتری) ایران». پیام بهارستان، سال4، شماره‌ی14، صص1591-1628.
صحیحی اسکویی، میرغفار و قاسمی برومند، محمد و دیگران. (1388). «بررسی ساخت عینک در هزاره‌های چهارم و سوم قبل از میلاد و مقایسه‌ی آن با عینک‌های امروزی». پژوهنده، سال 14، شماره‌ی 3، صص 159-165.
صحیحی اسکویی، میرغفار و قاسمی برومند، محمد و دیگران. (1390). «بررسی کاربردی چشمی عینک‌های ایران برای رفع مشکلات بینایی از هزاره‌ی چهارم قبل از میلاد در موزه‌های ایران و جهان». پژوهنده، سال16،شماره‌ی7،صص356-367.
صوفی محمد هروی. (1386). دفتر اشعار صوفی. به کوشش ایرج افشار، تهران: میراث مکتوب.
طبیب اصفهانی. (1385). دیوان. تصحیح و مقدمه اکبر بهداروند، تهران: نگاه.
طرطوسی، ابوطاهر بن حسن. (1380). ابومسلم‌نامه. به کوشش حسین اسماعیلی، تهران: معین، قطره، انجمن ایران‌شناسی فرانسه.
ع. روح‌بخشان. (1388). فرنگ و فرنگی در ایران. تهران: کتاب روشن.
عابدی، محمود. (1378الف). «تعلیقات و توضیحات». ر.ک: مکتبی شیرازی.
ـــــــــــــــ  (1387). «دفتر اشعار صوفی». گزارش میراث، سال 3، دوره‌ی 2، شماره‌ی 27و 28، صص 43-47.
ـــــــــــــــ (1378ب). «کلمات علیّه‌‌ی مکتبی شیرازی». آینه‌‌ی میراث. دوره‌ی 2، شماره‌ی 7و 8، صص 41-45.
عالم‌آرای شاه طهماسب. (1370). به کوشش ایرج افشار، تهران: دنیای کتاب.
عبدالنبی فخرالزمانی. (1340). تذکره‌ی میخانه. به اهتمام احمد گلچین معانی، اقبال: تهران.
عفیفی، رحیم. (1376). فرهنگنامه‌ی شعری. تهران: سروش.
عرفی شیرازی. (1378). کلیات. به کوشش و تصحیح محمد ولی الحق انصاری، تهران: دانشگاه تهران.
فصیحی هروی. (1383). دیوان. به اهتمام ابراهیم قیصری، تهران: امیرکبیر.
فوق‌الدین احمد یزدی. (1342). هزلیات فوقی. به تصحیح و مقدمه‌ی مدرس گیلانی، تهران: عطایی.
فیضی سرهندی، الله‌داد.(1337). مدارالأفاضل. به اهتمام محمدباقر، لاهور: دانشگاه پنجاب.
قدسی مشهدی. (1375). دیوان. مقدمه، تصحیح و تعلیقات محمد قهرمان، مشهد: دانشگاه فردوسی.
قیصری، ابراهیم. (1380). ابیات بحث‌انگیز حافظ. تهران: توس.
کلیم همدانی. (1369). دیوان. مقدمه، تصحیح و تعلیقات محمد قهرمان، مشهد: آستان قدس رضوی.
گلچین معانی، احمد. (1380). شهرآشوب در شعر فارسی. به کوشش پرویز گلچین معانی، تهران: روایت.
ــــــــــــــــــــ (1373). فرهنگ اشعار صائب. تهران: امیرکبیر.
لاله‌تیک چندبهار. (1380). بهار عجم. تصحیح کاظم دزفولیان، تهران: طلایه.
مایل هروی، نجیب. (1372). کتاب‌آرایی در تمدن اسلامی. مشهد: بنیاد پژوهش‌های آستان قدس رضوی.
ـــــــــــــــــــ (1377). جامی. تهران: طرح نو.
محتشم کاشانی. (1389). کلیات محتشم کاشانی. مقدمه و تصحیح مصطفی فیض کاشانی، تهران: سوره‌ی مهر.
مرآت‌البلها و عقایدالنسا. (1349). به کوشش محمود کتیرایی. تهران: طهوری.
معیرالممالک، دوستعلی‌خان. (1390). یادداشت‌هایی از زندگانی خصوصی ناصرالدین‌شاه. تهران: تاریخ ایران.
مقیم تویسرکانی. (1362). فرهنگ جعفری. به تصحیح و تحشیه و تعلیق سعید حمیدیان، تهران: مرکز نشر دانشگاهی.
مکتبی شیرازی. (1378). کلمات علیه‌ی غرّا. مقدمه، تصحیح و تعلیقات محمود عابدی، تهران: میراث مکتوب.
ــــــــــــــ (1343). لیلی و مجنون. به اهتمام و تصحیح اسماعیل اشرف، شیراز: کتابفروشی محمدی.
ـــــــــــــــ (1387). لیلی و مجنون. تصحیح حسن ذوالفقاری و پرویز ارسطو، تهران: چشمه.
منشی قمی. (1352). گلستان هنر. به تصحیح و اهتمام احمد سهیلی خوانساری، تهران: بنیاد فرهنگ ایران.
منوچهر خان حکیم. (1384). اسکندرنامه بخش ختا. به کوشش علیرضا ذکاوتی قراگزلو، تهران: میراث مکتوب.
میلانی، عباس. (1387). «ناصرالدین‌شاه و تجدد». در تجدد و تجددستیزی در ایران. تهران: اختران.
ناصرالدین‌شاه. (1384). سفرنامه‌ی مازندران. به تصحیح هارون و هومن، تهران: پانیذ.
ــــــــــــــ (1369). روزنامه‌ی خاطرات ناصرالدین‌شاه در سفر سوم فرنگستان. به کوشش محمداسماعیل رضوانی، فاطمه قاضیها. تهران: رسا.
ناظم هروی. (1374). دیوان. مقدمه، تصحیح و تعلیقات محمد قهرمان، مشهد: آستان قدس رضوی.
نجیب کاشانی. (1382). کلیات. مقدمه، تصحیح و تعلیقات اصغر دادبه و مهدی صدری، تهران: میراث مکتوب.
نزاری قهستانی. (1371). دیوان. مقابله، تصحیح و تحشیه‌ی مظاهر مصفا، تهران: علمی.
نصرآبادی. (1378). تذکره‌الشعرا. مقدمه، تصحیح و تعلیقات محسن ناجی‌نصرآبادی، تهران: اساطیر.
ـــــــــ (1317). تذکره‌ی نصرآبادی. تصحیح وحید دستگردی، تهران: فروغی.
ـــــــــ (1378). تذکره‌ی نصرآبادی. به کوشش احمد مدقق یزدی، یزد: دانشگاه یزد.
نظیری نیشابوری. (1340). دیوان. تصحیح مظاهر مصفا، تهران: امیرکبیر و زوار.
واعظ قزوینی. (1359). دیوان. به کوشش سیدحسن سادات ناصری، تهران: علمی.
وحشی بافقی. (1356). دیوان. ویراسته‌ی حسین نخعی، تهران: امیرکبیر.
ــــــــــــ (1335). دیوان کامل. با مقدمه‌ی ایرج افشار، تهران: امیرکبیر.
وحید قزوینی. (1383). تاریخ جهان‌آرای عباسی. به تصحیح سعید میرمحمد صادق، تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.
هاتفی خرجردی. (1977). شیرین و خسرو. متن انتقادی و مقدمه به سعی و اهتمام سعدالله اسدالله‌یف، مسکو: اداره‌ی انتشارات دانش.
هدایت، صادق. (1356). «قضیه‌ی نمک ترکی» در علویه خانم و ولنگاری. تهران: جاویدان.
هروی، حسینعلی. (1366). «نظری دیگر درباره‌ی دو آینه». آینده، سال 13، شماره‌ی 8- 10، صص 588-595.
هفت کشور یا صورالأقالیم. (1353). به‌ ت‍ص‍ح‍ی‍ح‌ و ت‍ح‍ش‍ی‍ه‌‌ی م‍ن‍وچ‍ه‍ر س‍ت‍وده. تهران: بنیاد فرهنگ ایران.‌