قافیه و مضمون آفرینی با تکرار قافیه در غزلیات صائب تبریزی

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

دانشگاه شیراز

چکیده

قافیه یکی از مزایای عمدۀ کلام موزون است که هم در موسیقی شعر نقش اساسی دارد و هم مرکز ثقل بیت و مایۀ توجه مخاطب است. از مهم‌ترین ویژگی‌های قافیه این است که عواطف شاعر را سامان می‌دهد و مخاطب را مجبور می‌کند که دوباره بازگردد و درباره بیت بیندیشد.
در ادب کهن فارسی تکرار قافیه به عنوان عیوب شعر شناخته شده است، اما شاعران سبک هندی مانند طالب آملی و صائب تبریزی، قافیه را به کرات در غزل‌هایشان تکرار کرده‌اند و در اندیشۀ آنان، این کار نه تنها از زیبایی شعرشان نکاسته است، بلکه نشانگر ظرافت و نازکی خیال آنان است. زیرا شاعر سبک هندی، شاعر خیال و مضمون است. از‌این‌رو هرچه شاعر در مضمون‌پردازی خبره باشد، در این سبک استادتر است.
می‌توان گفت در 60 الی 65 درصد از غزلیات صائب، تکرار قافیه وجود دارد. اما وی با تکرار قافیه، ذهن نازک‌اندیش خویش را به مخاطب نشان می‌دهد، زیرا او هر قافیه را به عنوان عنصری جدید با مضامین و واژگان جدید پیوند می‌دهد، تا آن‌جا که همان واژه‌ی تکراری در بیتی دیگر زمینه‌ساز مضامین دیگر می‌شود. او از این تکرار تداعی معانی جالبی می‌آفریند و گاه نیز واژگان تکراری را با معناهای متفاوت یا دلالت‌های ضمنی آن‌ها به کار می‌گیرد.
در این پژوهش که به روش توصیفی-تحلیلی انجام شده است، به بررسی سازوکار صائب با تکرار قافیه در غزل می‌پردازیم.
واژگان کلیدی: تکرار، سبک هندی، صائب، غزل، قافیه، مضمون‌سازی.

کلیدواژه‌ها

موضوعات


عنوان مقاله [English]

Rhyme and creating contents with the repetatin of rhyme in Saeb's ghazals

چکیده [English]

Rhyme is one of the major advantages of rhythmic speech and plays a basic role in the musical pattern of poetry. It's the focal point of verse lines and functions as an attention getter. One of its most important characteristics is organizing the poet's emotion, and forcing the audience to return and think about the verse. In ancient Persian literature, repeated rhyming words were considered as defects, but Hindi style poets like Tālib Āmulī and Şāyib Tabrīzī have made use of repeated rhyme in their lyrics over and over. In their view, it not only did not reduce the beauty of poetry, but also reflected the elegance and delicacy of their imagination because in Hindi style, the poet is concerned with imagination and theme, therefore, the better the poet could thematize, the more masterly he was thought to be. We can say that in 60 to 65 percent of Şāyib's lyrics, repeated rhyme can be traced. He wishes to show to his audience, the precision of his mind and imagination by using repeated rhyme. Thus, he connects every rhyme as a new element with new contents and vocabularies to the effect that the same word in another verse conveys new messages and themes. By using repeated rhyme, he creates an interesting body of connotative verse and uses sometimes the same word with different meanings or associations. In this research that has been done in descriptive-analytic method, we examine Şāyib's use of repeated rhyme in his Ghazals.
Keywords: Repetition, Hindi Style, Şāyib's Ghazal, Rhyme, Thematization.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Saeb tabrizi
  • lyric
  • rhyme
  • repetition
  • content
  • indian style
احمدی، بابک. (1374). حقیقت و زیبایی (درس­های فلسفه‌ی هنر). تهران: مرکز.
امیری فیروزکوهی، سیدکریم. (1352). «یک قاعده‌ی فراموش‌شده در قافیه». مجله گوهر، سال 1، شماره  11و 12، صص1002-1005.
بهار، محمدتقی. (1349). «صائب و شیوه‌ی او». یغما، جلد 23، شماره 4، صص264-265.
پرین، لارنس. (1373). درباره‌ی شعر. ترجمه‌ی فاطمه راکعی، تهران: اطلاعات.
پورنامداریان، تقی. (1380). در سایه‌ی آفتاب. تهران: سخن.
حق‌شناس، علی‌محمد. (1370). مقالات ادبی- زبان شناختی. تهران: نیلوفر.
حسن‌پور آلاشتی، حسین. (1384). طرز تازه (سبکشناسی غزل سبک هندی). تهران: سخن.
چند بهار، لاله تیک. (1380). بهار عجم. تصحیح کاظم دزفولیان، تهران: طلایه.
درخشان، مهدی. (1353). «تکرار قافیه در تایید مقاله‌ی استاد امیری فیروزکوهی».  گوهر، سال دوم، شماره 20، صص759-762.
دریاگشت، رسول. (1354). صائب و سبک هندی. به کوشش رسول دریاگشت، تهران: کتابخانه مرکزی و مرکز اسناد.
دشتی، علی. (1355). نگاهی به صائب. تهران: امیرکبیر.
دهخدا، علی اکبر. (1373).  لغت‌نامه. دوره شانزده جلدی، زیر نظر محمد معین و جعفر شهیدی، تهران: دانشگاه تهران.
ریکور، پل. (1373). زندگی در دنیای متن. ترجمه‌ی بابک احمدی، تهران: مرکز.
سیدحسینی، رضا. (1365). مکتب­های ادبی. ج1. تهران: نشر مرکز.
شفیعی کدکنی، محمدرضا. (1373). موسیقی شعر. تهران: آگاه.
شمیسا، سیروس. (1386). آشنایی با عروض و قافیه. تهران: میترا.
ـــــــــــــــــ (1380). سبک‌شناسی شعر. تهران: فردوس.
صائب تبریزی، میرزا محمدعلی. (1370). دیوان اشعار. به کوشش محمد قهرمان، تهران: علمی فرهنگی.
ــــــــــــــــــــــــــــــ (1345). دیوان صائب تبریزی. با مقدمه‌ی امیری فیروزکوهی، تهران: انجمن آثار ملی ایران.
صفا، ذبیح‌الله. (1379). تاریخ ادبیات ایران. ج4، به کوشش محمد ترابی‌نژاد، تهران: فردوسی.
عمران‌پور، محمدرضا. (1386). «اهمیت عناصر و ویژگی­های ساختاری واژه در گزینش واژگان شعر». پژوهش‌های ادب عرفانی (گوهر گویا، سال اول)، شماره 1، صص153-180.
غیاثی، محمدتقی. (1368). درآمدی بر سبک شناسی ساختاری. تهران: شعله اندیشه.
قیس رازی، شمس‌الدین محمد. (1360). المعجم فی معاییر اشعار عجم. تصحیح محمد عبدالوهاب قزوینی، تهران: زوّار.
گیرو، پی‌یر. (1383). نشانه‌شناسی. ترجمه‌ی محمد نبوی، تهران: آگاه.
کرمی، محمدحسین. (1383). «آرایش و آفرینش واکی، شیوه‌ای بدیع در آفرینش هنری (بر پایه‌ی دیوان خاقانی)». نشریه دانشکده‌ی ادبیات دانشگاه تبریز، سال 47، شماره مسلسل 193، صص1-34.
ـــــــــــــــــــ (1380). عروض و قافیه در شعر فارسی. شیراز: دانشگاه شیراز.
کمال‌الدین اسماعیل اصفهانی، ابوالفضل. (1348). دیوان اشعار. به کوشش حسین بحرالعلومی، تهران: کتابفروشی دهخدا.
لوریا، الکساندر. (1368). زبان شناخت. ترجمه حبیب الله قاسم‌زاده، ارومیه: انزلی.
معدن­کن، معصومه. (1387). نقش پای غزالان(شرح پنجاه غزل از صائب تبریزی). تبریز: آیدین.
معین، محمد. (1360). فرهنگ فارسی. دوره شش جلدی، تهران: امیر کبیر.
مؤتمن، زین‌العابدین. (1352). تحول شعر فارسی. تهران: طهوری.
موروآ، آندره. (1337). «من از شعر سر در نمی‌آورم». ترجمه زهرا خانلری، مجله سخن، دوره 9. شماره 4.
مولوی، جلال‌الدین محمد. (1378). مثنوی معنوی. تهران: پژوهش.
ناتل خانلری، پرویز. (1333). «نغمه و حروف». سخن، سال 5، شماره 8.
نفیسی، علی اکبر. (1317). فرنودسار یا فرهنگ نفیسی. تهران: خیام.
وحیدیان کامیار، محمدتقی. (1352). «قافیه در شعر فارسی». وحید، شماره 113، اردیبهشت.
ولک، رنه و آوستن، وارن. (1373). نظریه‌ی ادبیات. ترجمه‌ی ضیاء موحد و پرویز مهاجر، ج1، تهران: نیلوفر.
یوسفی، غلامحسین. (1370). چشمه‌ی روشن. تهران: علمی.