از کتابت تا وزارت (بررسی اهمیت و نفوذ کاتبان و دبیران در تمدن اسلامی)

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

دانشگاه اصفهان

چکیده

از کتابت تا وزارت (بررسی اهمیت و نفوذ کاتبان و دبیران در تمدن اسلامی)
 
دکتر جمشید مظاهری*           دکتر محمدرضا نصر اصفهانی**     علی‌اکبر احمدی دارانی***
دانشگاه اصفهان
 
       چکیده
ضرورت اداره و ثبت و ضبط اموال، خلیفه‌ی دو‌م را واداشت تا به پیشنهاد یکی از مرزبانان ایرانی، «دیوان‌» را پدید آورد. با شکل‌گیری چنین نهاد اداری، گروهی با تکیه بر سواد خواندن و نوشتن و دانستن حساب، در نظام‌های حکومتی آن روزگار پدید آمدند که کاتب، منشی و دبیر خوانده می‌شدند. ساده‌ترین شکل راه‌یابی آنان به دستگاه‌های حکومتی، برای نگارش نامه‌ها یا استنساخ کتاب‌ها در شبکه‌های نسخه‌نویسی بود یا این‌که در شکل‌های دیگر، با تسلط بر زبان فارسی و عربی، توانایی ترجمه و نگارش نامه‌ها را به هر دو صورت کسب می‌کردند. اگر ذوقی داشتند، شعری هم می‌سروند و اگر در کسب فضایل کوتاهی نمی‌کردند، چه بسا توانایی تألیف کتابی را هم می‌یافتند و ممکن بود با گذشت زمان، صلاحیت آن‌که طرف مشورت پادشاه قرار بگیرند، برایشان پدید می‌آمد. این گروه به علت آگاهی از رابطه‌های آشکار و پنهانی که در میان ارکانِ حکومتی وجود داشت، نفوذ فراوانی در حکومت‌ها می‌یافتند. تمام این‌ها مراحلی بود تا کاتب یا دبیری راه خود را برای رسیدن به مقام وزارت هموار کند؛ چرا که راه رسیدن به وزارت از کتابت و دبیری می‌گذشت.
 
 
* استادیار گروه زبان و ادبیات فارسی
** استادیار گروه زبان و ادبیات فارسی
*** دانشجوی دکتری گروه زبان و ادبیات فارسی
دریافت مقاله: 27/01/1386                                      پذیرش مقاله: 05/12/1388

کلیدواژه‌ها

عنوان مقاله [English]

Scribe to Vizier

چکیده [English]

Scribe to Vizier
 
Dr. J. Mazaheri       Dr. M. R. Nasre Isfahani           A.A.Ahmadi Darani
Isfahan University
 
Abstract
The necessity of administration, registration and recording of property made the Caliph II (Omar) set up Divan (offices) on the basis of suggestion of his Persian frontier guard. Upon formation of such administrative institutions, some literate individuals emerged in state systems of that era that were designated as kateb (writer), Monshi (secretary), and Dabir (clerk). They, due to being aware of overt and covert relations among the pillars of government, found the right niches for themselves. The simplest way to penetrate into government as kateb or Dabir was either transcribing or writing letters or in other cases, with proficiency in the Persian and Arabic languages, they would acquire competence in translation and letter writing. And if they enjoyed talent, they would compose poems, and with perseverance, it was likely that they could compile books and gradually become king's adviser. Thus, these prerequisites were of vital importance to pave the way for a kateb or Dabir to be appointed as vizier since the route to viziership passed through inscription.
 
 

کلیدواژه‌ها [English]

  • Keyword: Divan  . Kateb (Writer)  . Dabir (Clerk) . Ketabat  (Penmanship) . Dabiri (Clerkship) . Shaeri (Practice of Poetry). Vezarat (Viziership)

مراجع

ابن الطقطقی،محمد بن علی.(0531).تاریخ فخری.ترجمه ی محمد وحید گلپایگانی، تهران،بنگاه ترجمه و نشر کتاب.
ابن قتیبه،عبد اللّه بن مسلم.(7731 هـ 8591 م).ادب الکاتب.تحقیق محمد محیی الدین عبد الحمید،مصر:السعاده بمصر.
ابن ندیم،محمد بن اسحاق.(6631).الفهرست.ترجمه ی محمد رضا تجدد،تهران: امیرکبیر.
افشار،ایرج(4831).فهرست مقالات فارسی.تهران:شرکت انتشارات علمی و فرهنگی.
اقبال،عباس.(8331).وزارت در عهد سلاطین بزرگ سلجوقی.به کوشش محمد تقی دانش پژوه و یحیی ذکاء،تهران:دانشگاه تهران.
انوری،حسن.(3731).اصطلاحات دیوانی دوره ی غزنوی و سلجوقی.تهران:سخن.
بارتولد،واسیلی ولادیمیروویچ.(6631).ترکستان نامه.ترجمه ی کریم کشاورز،تهران: آگاه.
باسورث،کلیفورد ادموند.(9431).سلسله های اسلامی.ترجمه ی فریدون بدره ای، تهران:بنیاد فرهنگ ایران.
بوسه،هریبرت.(7631).پژوهشی در تشکیلات دیوان اسلامی.ترجمه ی غلام رضا ورهرام،تهران:مؤسسه مطالعات و تحقیقات فرهنگی.
بهاء الدین بغدادی،محمد بن مؤید.(5131).التوسل الی الترسل،تصحیح احمد بهمنیار، تهران:شرکت سهامی چاپ.
تاریخ سیستان.(1831).به تصحیح ملک الشعرا بهار،تهران:معین.
بیهقی،محمد بن حسین.(4731).تاریخ بیهقی.تصحیح علی اکبر فیاض،تهران:علمی.
تنکابنی،حمید.(3831).درآمدی بر دیوانسالاری در ایران.تهران:علمی و فرهنگی.
ثعالبی،عبد الملک بن محمد.(3791).یتیمه الدهر فی محاسن اهل العصر.به تحقیق محمد محیی الدین عبد الحمید،لبنان:دار الفکر.
جهشیاری،محمد بن عبدوس.(8431).کتاب الوزراء و الکتاب.ترجمه ی ابو الفضل طباطبایی،تهران:چاپ تابان.
خاقانی،بدیل بن علی.(3731).دیوان.تهران:زوار.
خطیبی،حسین.(5731).فن نثر در ادب پارسی.تهران:زوار.
خواندمیر،غیاث الدین بن همام الدین.(7131).دستور الوزراء،با تصحیح و مقدمه سعید نفیسی،کتابفروشی و چاپخانه ی اقبال.
خیام،عمر بن ابراهیم.(5831).نوروزنامه.تصحیح و تحشیه ی مجتبی مینوی،تهران: اساطیر.
خیراندیش،عبد الرسول.(9731).منشآت قلم تاریخ.کتاب ماه تاریخ و جغرافیا،3(8)، 5-3.
رادفر،ابو القاسم.(2831).انشانویسی در شبه قاره.فصلنامه پژوهش های ادبی،1، 15-46.
رجب زاده،هاشم.(5731).دبیر و دبیری در ایران اسلامی،نامه ی فرهنگستان،1/2، شماره 5.
ریپکا،یان.(2831).تاریخ ادبیات ایران.ترجمه ی ابو القاسم سری،تهران:سخن.
شهید ثانی،زین الدین بن علی.(5141 هـ-4731 ش).منیه المرید فی ا دب المفید و المستفید.المحقق رضا المختاری،قم:مکتب الأعلام الإسلامی.
شیخ موسی،محمد خیر.(4831).فن کتابت و کتاب ورزی و ترسل در زبان عربی، ترجمه ی حسی علینقیان،آینه پژوهش،29،201-111.
صابی،ابی الحسن الهال بن المحسن.(8591).الوزراء او تحفه الامرا فی تاریخ الوزراء. تحقیق عبد الستار احمد فراج دار احیاء الکتب العربیه،عیسی البابی و شرکاء.
صحبت زاده،محمد کاظم و چهرازی،منوچهر.(9731).دستور دبیری فصلی در میراث فرهنگی ایرانیان.کتاب ماه تاریخ و جغرافیا،3(8)،6-21.
صفا،ذبیح اللّه.(0731).تاریخ ادبیات در ایران.تهران:فردوس.
صولی،محمد بن یحیی.(1431).ادب الکتاب.محمد بهجه الاثری و نظر فیه السید محمد شکری الا آلوسی المکتبه العربیه-ببغداد،المطلبه اسلفیه-بمصر.
عقیلی،حاجی بن نظام.(4631).آثار الوزراء.به تصحیح و تعلیق میرجلال الدین حسینی ارموی«محدث»،تهران:اطلاعات.
عنصر المعالی،کیکاوس بن اسکندر.(8731).قابوسنامه.به اهتمام و تصحیح غلامحسین یوسفی،تهران،علمی و فرهنگی.
عوفی،محمد بن محمد.(1631).تذکره لباب الالباب.به سعی و اهتمام ادوارد براون،با مقدمه و تعلیقات علامه محمد قزوینی،تهران:کتابفروشی فخر رازی.
قائم مقامی،جهانگیر.(9431).تحقیقی درباره ی شغل و وظیفه ی منشی الممالکی، بررسی های تاریخی،5(2)،1-62.
کتانی،عبد الحی.(8431).نظام اداری مسلمانان در صدر اسلام.ترجمه ی علیرضا ذکاوتی قره گوزلو،تهران:پژوهشگاه حوزه و دانشگاه و سازمان مطالعه و تدوین کتب علوم انسانی دانشگاه ها(سمت).
کریستن سن،آرتور امانوئل.(7631).ایران در زمان ساسانیان.ترجمه ی رشید یاسمی، تهران:امیرکبیر.
گاور،آلرتین.(7631).تاریخ خط.ترجمه ی عباس مخبر و کورش صفوی،تهران:نشر مرکز.
مایل هروی،نجیب.(2731).کتاب آرایی در تمدن اسلامی.مشهد:بنیاد پژوهش های اسلامی آستان قدس رضوی.
متز،آدام.(2631).تمدن اسلامی در قرن چهارم.ترجمه ی علیرضا ذکاوتی قراگوزلو، تهران:امیرکبیر.
محمدی،محمد.(1531).سرگذشت هرمزان و شرح نخستین آشنایی اعراب مسلمان با نظام دیوانی ایران،مقالات و بررسی ها،دفتر 9-21،1-92.
محمدی،محمد.(4731).فرهنگ ایرانی پیش از اسلام و آثار آن در تمدن اسلامی و ادبیات عربی.تهران:توس.
مردانی،فیروز.(7731).ترسل و نامه نگاری در ادب فارسی.کیهان فرهنگی،741، 73-34.
ممتحن،حسینعلی.(7531).نقش ایرانیان در تنظیم دیوان ها و سازمان های اسلامی. بررسی های تاریخی،31(2)،1-04.
منتجب الدین بدیع،علی بن احمد.(9231).عتبه الکتبه،(مجموعه مراسلات دیوان سلطان سنجر)،تصحیح و اهتمام محمد قزوینی و عباس اقبال،تهران:شرکت سهامی چاپ.
میهنی،محمد بن عبد الخالق.(2691).دستور دبیری.به تصحیح و اهتمام عدنان صادق ارزی،ترکیه:دانشکده ادبیات دانشگاه آنقره.
ناصر خسرو.(8631).دیوان.به تصحیح مجتبی مینوی-مهدی محقق،تهران:دانشگاه تهران.
ناصر الدین منشی کرمانی.(4631).نسائم الاسحار من لطائم الأخبار در تاریخ وزرا. تصحیح میرجلال الدین محدث،تهران:اطلاعات.
نظامی،احمد بن عمر.(1831).چهار مقاله.به تصحیح محمد معین،تهران:زورا.
نوریان،مهدی.(6731).از شیراز تا بخارا و غزنین.مجله ی دانشکده ادبیات و علوم انسانی دانشگاه تربیت معلم،4 و 5،5-02.
واتابه،ریوکو.(9731).پژوهشی در ساختار مجموعه های منشآت دبیری و تحول آیین های نگارش در دوره ی مغول.کتاب ماه تاریخ و جغرافیا،3(8).82-14.
هندوشاه بن سنجر.(0531).تجارب السلف.به تصحیح و کوشش عباس اقبال آشتیانی، تهران:بنگاه ترجمه و نشر کتاب.
 
 

فایل ها

هم رسانی

ارجاع به این مقاله

آمار