تحلیل پیوند شعر، نگارگری و قدرت، در مطالعۀ معناشناختی کشتی شیعه در شاهنامه طهماسبی

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسنده

فردوسی مشهد

چکیده

جایگاه ویژه‌شاهنامۀ فردوسى نزد ایرانیان، موجب شده است تا این اثر همواره مدّ نظر قدرت‌مداران قرار داشته باشد. یکی از مظاهر این توجه، در نگاره‌های متعددی جلوه می‌کند که بر مبنای اشعار شاهنامۀ فردوسی خلق شده است. این نگاره‌ها از دو منظر اصلی قابل مطالعه هستند: نخست آنکه هریک را تنها به‌منزلۀ بازنمودی از متن ادبی بررسی کنیم و به مؤلفه‌های شکل‌گرایانه، شگردها و مکتب هنری آنها بپردازیم. دیگر آنکه از منظر معناشناسی، دلالت‌های معنایی را مورد دقت قرار دهیم که نگاره را نه‌ تنها به متن ادبی مورد نظر، بلکه آن را به مؤلفه‌های برون متنی، به‌خصوص، مؤلفه‌های اجتماعی- سیاسی زمان تولید اثر مربوط میسازد. در این پژوهش، بر مبنای نگرش دوم، نگارۀ "کشتی شیعه" از شاهنامۀ طهماسبی را همراه با قطعه شعری از شاهنامۀ فردوسی، معروف به "گفتار اندرستایش پیغمبر" مطالعه می‌کنیم و با استخراج و بررسی دلالت‌های معنایی، نشان میدهیم که این نگاره تا چه ‌حد تحت تأثیر مؤلفه‌های برون‌متنی سیاسی- اجتماعی زمان خویش قرار دارد. در چنین تحقیقی، مطالعۀ ترکیب‌بندی و نشانه‌های تصویری نگارۀ مرتبط با اثر ادبی، در مسیر کشف و تبیین کارکردهای سیاسی- اجتماعی‌ است و نشان می‌دهد که این نگاره تنها افزوده‌ای بر متن ادبی نبوده است بلکه ابزار قدرتی در خدمت گفتمان مسلط جامعه است.

کلیدواژه‌ها

موضوعات

عنوان مقاله [English]

A Study of the Relationship Between Poetry, Miniature and Power: a Semantic Study of “Keshti-e-shi'a” Painting (Shia’s Ship) of the Shah Tahmasp Shahnameh

چکیده [English]

A Study of the Relationship Between Poetry, Miniature and Power: a Semantic Study of “Keshti-e-shi'a” Painting (Shia’s Ship) of the Shah Tahmasp Shahnameh
 
M.  Hajihadian*
Ferdowsi University of Mashhad
 
Abstract
The importance of Ferdowsi’s Shahnameh for Iranian people has caused it to be permanently considered by the prominent authorities. One manifestation of this attention is the abundance of miniatures based on the Ferdowsi’s Shahnameh. These miniatures can be studied from two different aspects: 1.Studying each miniature as a representation of the literary text by considering its form, techniques and school. 2. Studying it from a semantic view, by considering its semantic significations to extra-textual parameters, such as social-political ones of the time of its creation. In the present study which is done on the basis of the second view, the miniature of “Keshti-e-shi'a” of the Shah Tahmasp Shahnameh is studied, in conjunction with Ferdowsi's “An Ode to the Prophet”, from Shahnameh, to show how the miniature is affected by the socio-political issues of its period. In such a survey, studying of miniature’s composition and iconology is regarded to extract and prove its socio-political functions and to show that the miniature is not a redundant addition to the poem, but a power tool in the hands of the dominant discourse of the community.
Keywords: poem, Iranian miniature, Shahnameh, power.



* PhD candidate of Persian Language and Literature, m.hajihady@gmail.com

کلیدواژه‌ها [English]

  • poem
  • Iranian miniature
  • power
  • shahname shah tahmasp

مراجع

قرآن کریم. (1380). ترجمه‌ی ناصر مکارم شیرازی، تهران: دفتر مطالعات تاریخ و معارف اسلامی.
ابن بابویه، محمد بن علی. (1377). الخصال. ترجمه‌ی محمدباقر کمره­ای، تهران: کتابچی.
ابوالحسنی منذر، علی. (1392). بوسه بر خاک پی حیدر(ع). تهران: پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه‌ی اسلامی.
امام­­الرضا، علی­بن موسی. (1366). صحیفه ­الامام­الرضا علیه­السلام(198ه.ق). تحقیق محمد مهدی نجف، مشهد: کنگره‌ی بین‌المللی امام رضا(ع).
امیدسالار، محمود. (1380). جستارهای شاهنامه­شناسی و مباحث ادبی. تهران: بنیاد موقوفات دکتر محمود افشار.
آیت­الهی،​ حبیب​الله. (1380). «جلوه​های ناب هنر ایرانی در مینیاتورهای شاه طهماسبی». هنرهای تجسمی، شماره10، صص 91- 96.
آیت­الهی، حبیب­الله و اخویان، مهدی. (1388). «تحلیل رنگ هاله‌ی مقدس در نقاشی دیواری بقاع متبرکه ایران». گنجینه (نخستین کتاب تخصصی علمی-پژوهشی هنرهای سنتی ایرانی- اسلامی)، به­اهتمام محمدمهدی هراتی، تهران: موسسه تالیف ترجمه و نشر آثار هنری متن.
بختورتاش، نصرت‌الله. (1380). نشان رازآمیز گردونه خورشید یا گردونه مهر. تهران: فروهر.
براون، ادوارد گرانویل. (1335). تاریخ ادبی ایران. ترجمه‌ی صالح علی پاشا، تهران: کتابخانه‌ی ابن­سینا.
بهار، مهرداد. (1381). پژوهشی در اساطیر ایران. تهران: آگه.
پاکباز، رویین. (1379). نقاشی ایران از دیرباز تا امروز. تهران: شادرنگ.
ترکمان، اسکندر بیک. (1350). عالم‌آرای عباسی. تهران: امیر​کبیر.
جنابادی، میرزابیگ. (1378). روضه الصفویه. به‌کوشش غلامرضا طباطبایی مجد، تهران: بنیاد موقوفات محمود افشار.
جوینی، عزیز­الله. (1394). شاهنامه. دست‌نویس موزه‌ی فلورانس محرم 614: گزارش واژگان دشوار و برگردان همه ابیات به‌ فارسی روان، تهران: دانشگاه تهران.
حسینی قمی، قاضی احمد. (1359). خلاصه التواریخ. تصحیح احسان اشراقی، تهران: دانشگاه تهران.
ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ (1383). گلستان هنر. تصحیح احمد سهیلی خوانساری، تهران: منوچهری.
خالقی­مطلق، جلال. (1388). گل­رنج­های کهن. به­اهتمام علی دهباشی، تهران: ثالث.
خواندمیر، غیاث‌الدین‌بن همام‌الدین حسینی. (1380).  تاریخ حبیب السیر فی اخبار افراد بشر. ‌تصحیح محمد دبیرسیاقی، مقدمه‌ی جلال‌الدین همایی، تهران: خیام.
دهخدا، علی­اکبر. (1377). لغت­نامه. زیر نظر محمد معین و سیدجعفر شهیدی، تهران: دانشگاه تهران.
ذاکرالحسینی، محسن. (1379).​ «کشتی عروس». نامه‌ی فرهنگستان، سال 4، شماره3، صص 32-36.
رزاقی، فرید. (۱۳۸۴). مج‍موعه طبقه‌بندی‌شده گرافیک. ته‍ران: کانون فرهنگی آموزش.
رستنده، مجید. (1387). قرآن و حدیث در شاهنامه‌ی فردوسی. همدان: مفتون همدانی.
ریاحی، محمدامین. (1388). سرچشمه­های فردوسی­شناسی. تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.
شایسته‌فر، مهناز. (1384). هنر شیعی: عناصر هنر شیعی در نگارگری و کتیبه‌نگاری. تهران: موسسه مطالعات هنر اسلامی.
ــــــــــــــ (1385). «شاهنامه، حماسه‌ی ملی(دوران تیموریان وصفویان)».  کتاب ماه هنر، شماره­ 95 و 96، صص38-51.
صداقت، فاطمه. (1385). «شاهنامه‌ی شاه‌طهماسبی، شاهکار مصورسازی مکتب تبریز». مطالعات هنر اسلامی،​ دوره‌ی 3، شماره5، صص 45-71.
صفا، ذبیح­الله. (1378). تاریخ ادبیات در ایران. تهران: فردوس.
ــــــــــــ (1392). حماسه­سرایی در ایران. تهران: امیرکبیر.
عبدالهی، مریم. (1391).مطالعه‌ی زیبایی­شناسی کمّی سه نگاره از شاهنامه‌ی طهماسبی(با رویکرد نظریه‌ی اطلاعات-انفورماتیک). پایان‌نامه‌ی کارشناسی ارشد دانشگاه هنر اصفهان.
غفاری قزوینی، قاضی احمد. (1343). تاریخ جهان‌آرا. از نسخه‌ی محشی علامه قزوینی، تهران: کتاب‌فروشی حافظ.
فردوسی، ابوالقاسم. (1394). شاهنامه. مصحح جلال خالقی‌مطلق، تهران: سخن.
فلسفی، نصرالله. (1344). زندگانی شاه‌عباس اول. تهران: دانشگاه تهران.
قائمی، فرزاد. (1390). «تحلیل انسان­شناختی اسطوره‌ی فر و کارکردهای آن در شاهنامه‌ی فردوسی و اساطیر ایران». جستارهای ادبی، شماره‌ی 174، 113-148.
کاندینسکی، واسیلی. (1384). معنویت در هنر. ترجمه‌ی اعظم نورالله‌خانی، تهران: اسرار دانش.
کزازی، میرجلال­الدین. (1394). گل­رنج­های کهن. تهران: سمت.
کنگرانی، منیژه. (1390). «فردوسی در آیینه‌ی نگارگری ایرانی». کیمیای هنر، شماره1، صص 71-80.
کوپر، جی. سی. (1379). فرهنگ مصور نمادهای سنتی. ترجمه‌ی ملیحه کرباسیان، تهران: فرشاد.
ماه­وان، فاطمه؛ یاحقی، محمدجعفر و قائمی، فرزاد. (1394). «بررسی نمادهای تصویری "فر"(با تأکید بر نگاره­های شاهنامه)». پژوهش­نامه‌ی ادب حماسی، سال 11، شماره 19، صص 119-157.
مختاری، محمد. (1369). اسطوره‌ی زال. تهران: آگه.
مقدم اشرفی، م.م. (1367). همگامی نقاشی با ادبیات در ایران. ترجمه‌ی روبین پاکباز،​ تهران: نگاه.
منتصب­مجابی، حسن. (1383). تأثیر قران و احادیث در شاهنامه فردوسی. کرمانشاه: طاق­بستان.
نظامی عروضی، احمدبن عمر. (1381). چهارمقاله. تصحیح محمد معین، تهران: زوار.
نظرلی، ماییس. (1390). جهان دوگانه مینیاتور ایرانی، تفسیر کاربردی نقاشی دوره صفوی. ترجمه‌ی عباس‌علی عزتی، تهران: فرهنگستان هنر.
یوسفی، حسن و همکاران. (1394). «تحلیلی بر سیادت صفویان در دوره پیش‌صفوی، بر اساس سندی نویافته باستان​شناسی در مجموعه خانقاهی و آرامگاهی شیخ صفی​الدین اردبیلی».  پژوهش­های باستان­شناسی ایران، دوره‌ی 5، شماره 8، صص 191-207.
یونگ، کارل گوستاو. (1383). انسان و سمبل​هایش. ترجمه‌ی محمود سلطانیه، تهران: جامی.
DĒNKARD. (1911). edited by Dhanjishah Meherjibhai Madan. Bombay: Ganpatrao Ramajirao Sindhe
Shahnama of Shah Tahmasp: the Persian Book of King. (2011). by: Sheila Canby, new York: the metropolitan museum of art.
 

فایل ها

هم رسانی

ارجاع به این مقاله

آمار