داستانی از چند چشم‌انداز (مطالعهٔ تطبیقی تاج‌ستانی بهرام گور در شاهنامه و منابع تاریخی)

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 گروه تاریخ دانشگاه شهید چمران اهواز

2 کارشناس ارشد تاریخ ایران باستان از دانشگاه شهید چمران اهواز

3 استادیار گروه زبان و ادبیات فارسی، دانشگاه شهید چمران اهواز

چکیده

بهرام پنجم یا بهرام گور (420-438 م.) یکی از پادشاهانی است که یاد و خاطره‌ی زندگی و فرمانروایی او در منابع تاریخی و ادبی دوره‌ی اسلامی، با شاخ و برگ‌های داستانی و افسانه‌ای آمیخته شده است. بهرام، پادشاه تاریخ و افسانه‌هاست و داستان‌ها و افسانه‌های بسیاری درباره‌ی او بازگو می‌شود و گهگاه حتی چهره‌ی یک پادشاه افسانه‌ای یا پهلوانی جنگاور به خود می‌گیرد. یکی از شناخته‌شده‌ترین داستان‌ها درباره‌ی بهرام گور، داستان نبرد بهرام گور با شیرها و تاج‌ستانی اوست که هم در شاهنامه‌ی حکیم ابوالقاسم فردوسی و هم در بسیاری از منابع تاریخی دوره‌ی اسلامی دیده می‌شود. در این پژوهش به مطالعه‌ی تطبیقی گزارش داستان تاج‌ستانی بهرام گور و نبرد او با شیرها در شاهنامه‌ی فردوسی با مهم‌ّترین منابع تاریخی دوره‌ی اسلامی خواهیم پرداخت. این پژوهش نشان می‌دهد که به‌طورکلّی، هسته‌ی اصلی گزارش شاهنامه‌ی فردوسی و مهمّ‌ترین منابع تاریخی دوره‌ی اسلامی درباره‌ی تاج‌ستانی بهرام گور و نبرد با شیرها یکی است و در مطالعه‌ی تاریخ ساسانیان باید همواره شاهنامه را به عنوان یک منبع تاریخی نگریست.
 

کلیدواژه‌ها

موضوعات

عنوان مقاله [English]

A Story from Several Perspectives: Comparative Study of coronation of Bahram Gur in Shahnameh and Historical Sources

نویسندگان [English]

  • Shahram Jalilian 1
  • Ali Khalili 2
  • Mokhtar Ebrahimi 3
1 History Faculity, Shahid Chamran University of Ahvaz
2 M.A. of Ancient History of Iran from Shahid Chamran University of Ahvaz
3 Assistant Professor, Department of Persian Language and Literature, Shahid Chamran University of Ahvaz
چکیده [English]

 
 
Bahram V or Bahram Gur (438-420 A D) is one of the kings whose life is intermingled with stories and legends in historical and literary sources of the Islamic era. Occasionally he is portrayed as a legendary king or a warrior champion. One of the well-known stories about Bahram Gur is the story of his battle with the lions in order to get the crown, which is mentioned in Ferdowsi’s Shahnameh as well as in many historical sources of Islamic era. This paper aims to compare the story of Bahramʼs coronation and his battle with the lions in Ferdowsi’s Shahnameh and in the most important historical sources of Islamic era. It is argued that the origins of Ferdowsi’s Shahnameh and the most important historical sources of Islamic era about coronation of Bahram Gur and his battle with the lions are the same. Thus in the study of Sassanid history, Shahnameh should be regarded as a historical source along with other historical sources.
 

کلیدواژه‌ها [English]

  • Keywords: Sassanids
  • Bahram V
  • Battles with the Lions
  • Ferdowsi’s Shahnameh

مراجع

آذرنوش، آذرتاش. (1374). راه‌های نفوذ فارسی در فرهنگ و زبان عربی (همراه با واژه‌های فارسی در شعر عربی). تهران: توس.
آلتهایم، فرانتس. (1369). کمک‌های اقتصادی در دوران باستان یا امپراتوری‌های بزرگ و همسایگان آن‌ها. ترجمه‌ی امیرهوشنگ امینی، تهران: سازمان انتشارات و آموزش انقلاب اسلامی.
آیدنلو، سجاد. (1386). «تأملاتی درباره‌ی منبع و شیوه‌ی کار فردوسی». نارسیده ترنج (بیست مقاله و نقد درباره‌ی شاهنامه و ادب حماسی ایران)، با مقدّمه‌ی جلال خالقی‌مطلق، اصفهان: نقش مانا، صص23-64.
ـــــــــــــ. (1390). دفتر خسروان: برگزیده‌ی شاهنامه‌ی فردوسی. تهران: سخن.
ابن‌بلخی. (1363). فارسنامه‌ی ابن‌بلخی. به سعی و اهتمام و تصحیح: گای لیسترانج و رینولد آلن نیکلسن، تهران: دنیای کتاب.
امیدسالار، محمود. (1376). «در دفاع از فردوسی». ترجمه‌ی ابوالفضل خطیبی، نامه‌ی فرهنگستان، شماره 12، صص120-140.
ـــــــــــــــــ. (1378). «در معنای دفتر/ نامه‌ی پهلوی در شاهنامه». ایران‌نامه، بهار 1378، صص239-252.
ــــــــــــــــــ. (1388). «خداینامه». دانشنامه‌ی زبان و ادب فارسی، به سرپرستی اسماعیل سعادت، تهران: فرهنگستان زبان و ادب فارسی، ج3، صص19-24.
باسورث، ک. ا. (1373). «ایران و تازیان پیش از اسلام». تاریخ ایران از سلوکیان تا فروپاشی دولت ساسانیان (جلد سوم ـ قسمت اوّل)، پژوهش دانشگاه کیمبریج، گردآورنده: احسان یارشاطر، ترجمه‌ی حسن انوشه، تهران: امیرکبیر، صص707-725.
بلعمی، ابوعلی محمد بن محمد. (1385). تاریخ بلعمی. به تصحیح محمدتقی بهار، به‌کوشش محمد پروین گنابادی، تهران: زوار.
بیرونی، ابوریحان. (1392). آثار باقیه از مردمان گذشته. ترجمه و تعلیق: پرویز سپیتمان (اذکائی)، تهران: نشر نی.
تجارب‌الامم فی‌اخبار ملوک العرب و العجم. (1373). به‌کوشش رضا انزابی‌نژاد و یحیی کلانتری، مشهد: دانشگاه فردوسی مشهد.
تفضلی، احمد. (1376). تاریخ ادبیات ایران پیش از اسلام. به‌کوشش ژاله آموزگار، تهران: سخن.
تقی‌زاده، سید حسن. (1339 الف). «منشاء فارسی شاهنامه‌ی فردوسی و پیشروان وی در این کار: شاهنامه‌های منثور و منظوم فارسی قبل از فردوسی». کاوه، دوره‌ی جدید، شماره 3، سال 2، صص11-16.
تقی‌زاده، سیدحسن. (1339 ب). «منشاء قدّیم شاهنامه و مآخذ اصلی آن». کاوه، شماره 12، سال 5، صص7-12.
ثعالبی‌مرغنی، حسین بن محمد. (1372). شاهنامه‌ی کهن: پارسی تاریخ غُرَر السّیَر. ترجمه‌ی سید محمد روحانی، مشهد: دانشگاه فردوسی مشهد.
جاحظ، ابوعثمان عمرو بن بحر. (1386). تاج (آیین کشورداری در ایران و اسلام). ترجمه‌ی حبیب‌اله نوبخت، تهران: آشیانه‌ی کتاب.
جلیلیان، شهرام. (1391). «ایران‌گرایی در اخبار الطّوال ابوحنیفه دینوری». پژوهش‌نامه‌ی تاریخ اجتماعی و اقتصادی، پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی، سال 1، شماره 2، صص25-42.
ــــــــــــــ (1394). «افسانه‌ی مرگ یزدگرد بزه‌گر». تحقیقات تاریخ اجتماعی، پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی، سال 5، شماره 2، صص13-32.
ــــــــــــــــ (1395). «سه چهره‌ی یک پادشاه: گناهکار، پیروزمند و نیک، یا کوروش دیگر؟». تاریخ اسلام و ایران دانشگاه الزهرا (س)، دوره جدید، پیاپی 121، سال 26، شماره 31، صص19-45.
حمزه‌ی اصفهانی، حسن. (1346). تاریخ پیامبران و شاهان. ترجمه‌ی جعفر شعار، تهران: بنیاد فرهنگ ایران.
حمیدیان، سعید. (1387). درآمدی بر اندیشه و هنر فردوسی. تهران: ناهید.
خالقی‌مطلق، جلال. (1377). «در پیرامون منابع فردوسی». ایران‌شناسی، سال 10، شماره 3، صص512-539.
ـــــــــــــــــ. (1381 الف). «یکی مهتری بود گردن فراز». سخن‌های دیرینه (سی گفتار درباره‌ی فردوسی و شاهنامه)، به‌کوشش علی دهباشی، تهران: افکار، صص59-73.
ـــــــــــــــــ. (1381 ب). «جوان بود و از گوهر پهلوان». سخن‌های دیرینه (سی گفتار درباره‌ی فردوسی و شاهنامه)، به‌کوشش علی دهباشی، تهران: افکار، صص75-92.
ـــــــــــــــــ. (1386). «از شاهنامه تا خداینامه: جستاری درباره‌ی مآخذ مستقیم و غیرمستقیم شاهنامه (با یک پیوست: فهرست برخی متون از دست رفته به زبان پهلوی)». نامه‌ی ایران باستان، سال 7، شماره 1-2، صص3-119.
ـــــــــــــــــ. (1390ب). «شاهنامه سرایی در ایران». فردوسی و شاهنامه‌سرایی، با مقدمه‌ی غلامعلی حدّاد عادل، به سرپرستی اسماعیل سعادت، تهران: فرهنگستان زبان و ادب فارسی، صص25-35.
ـــــــــــــــــ. (1390الف). «حماسه». فردوسی و شاهنامه‌سرایی، با مقدمه‌ی غلامعلی حدّاد عادل، به سرپرستی اسماعیل سعادت، تهران: فرهنگستان زبان و ادب فارسی، صص3-24.
ـــــــــــــــــ. (1390ج). «ابومنصور محمد بن عبدالرَّزّاق». فردوسی و شاهنامه‌سرایی، با مقدمه‌ی غلامعلی حدّاد عادل، به سرپرستی اسماعیل سعادت، تهران: فرهنگستان زبان و ادب فارسی، صص101-106.
ـــــــــــــــــ. (1390 د). «شاهنامه‌ی ابومنصوری». فردوسی و شاهنامه‌سرایی، با مقدمه‌ی غلامعلی حدّاد عادل، به سرپرستی اسماعیل سعادت، تهران: فرهنگستان زبان و ادب فارسی، صص109-115.
خطیبی، ابوالفضل. (1381). «یکی نامه بود از گه باستان (جستاری در شناخت منبع شاهنامه‌ی فردوسی)». نامه‌ی فرهنگستان، سال5، شماره 3، صص54-73.
خواجه نظام‌الملک، حسن بن علی. (1358). سیاست‌نامه. به‌کوشش جعفر شعار، تهران: کتابهای جیبی.
خوارزمی، ابوعبدالله محمّد بن احمد بن یوسف کاتب. (1347). ترجمه مَفاتیح العُلُوم. ترجمه‌ی حسین خدیو جم، تهران: بنیاد فرهنگ ایران.
دانش‌پژوه، محمدتقی. (1379). «تصویر در داستان بهرام گور». پژوهش‌های ایرانشانسی: نامواره‌ی دکتر محمود افشار، به‌کوشش ایرج افشار، با همکاری کریم اصفهانیان، تهران: بنیاد موقوفات دکتر محمود افشار یزدی، ج12، صص480-486.
دبیرسیاقی، سیدمحمد. (1384). زندگینامه‌ی فردوسی و سرگذشت شاهنامه. تهران: قطره.
دینوری، ابوحنیفه احمد بن داود. (1381). اخبار الطوال. ترجمه‌ی محمود مهدوی دامغانی، تهران: نی.
دینوری، ابومحمد عبدالله بن مسلم بن قتیبه. (1992م). المعارف‏. تحقیق ثروت عکاشه، القاهره: الهیئه المصریه العامه للکتاب.
رستگار فسایی، منصور. (1388). فرهنگ نام‌های شاهنامه. تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.
زرین‌کوب، عبدالحسین. (1373). تاریخ مردم ایران (1)؛ ایران قبل از اسلام. تهران: امیرکبیر.
زند بهمن یسن. (1370). تصحیح متن، آوانویسی، برگردان فارسی و یادداشت‌ها از محمدتقی راشد محصل، تهران: مؤسسه‌ی مطالعات و تحقیقات فرهنگی.
سالم، عبدالعزیز. (1383). تاریخ عرب قبل از اسلام. ترجمه‌ی باقر صدری‌نیا، تهران: علمی و فرهنگی.
شاپورشهبازی، علیرضا. (1389). تاریخ ساسانیان: ترجمه‌ی بخش ساسانیان از کتاب تاریخ طبری و مقایسه‌ی آن با تاریخ بلعمی. تهران: مرکز نشر دانشگاهی.
شهرستان‌های ایرانشهر (1388). نوشته‌ای به زبان فارسی میانه درباره‌ی تاریخ، حماسه و جغرافیای باستانی ایران. با آوانویسی، ترجمه‌ی فارسی و یادداشت‌ها از تورج دریایی، ترجمه‌ی شهرام جلیلیان، تهران: توس.
شیپمان، کلاوس. (1384). مبانی تاریخ ساسانیان. ترجمه‌ی کیکاووس جهانداری، تهران: نشر و پژوهش فرزان روز.
طبری، محمد بن جریر. (1352). تاریخ طبری یا تاریخ الرسل و الملوک. ج2، ترجمه‌ی ابوالقاسم پاینده، تهران: بنیاد فرهنگ ایران.
عثمانف، محمد نوری. (1354). «خداینامه‌ها و شاهنامه‌های مآخذ فردوسی». جشن‌نامه‌ی محمد پروین گنابادی، زیرنظر محسن ابوالقاسمی، تهران: صص287-332.
فرای، ریچارد نلسون. (1373). «تاریخ سیاسی ایران در دوره‌ی ساسانیان». تاریخ ایران از سلوکیان تا فروپاشی دولت ساسانی (جلد سوم ـ قسمت اول)، پژوهش دانشگاه کیمبریج، گردآورنده: احسان یارشاطر، ترجمه‌ی حسن انوشه، تهران: امیرکبیر، صص217-276.
فردوسی، ابوالقاسم. (1393). شاهنامه. دفتر ششم. به‌کوشش جلال خالقی‌مطلق و محمود امیدسالار، تهران: مرکز دیره‌المعارف بزرگ اسلامی.
قزوینی، محمّد. (1362). «مقدمه‌ی قدیم شاهنامه». هزاره‌ی فردوسی؛ شامل سخنرانی‌های جمعی از فضلای ایران و مستشرقین دنیا در کنگره‌ی هزاره‌ی فردوسی، تهران: دنیای کتاب، صص151-176.
کریستن‌سن، آرتور امانوئل. (1350). کارنامه‌ی شاهان در روایات ایران باستان. ترجمه‌ی باقر امیرخانی و بهمن سرکاراتی، تبریز: دانشگاه تبریز.
ـــــــــــــــــــــــــ (1374). ایران در زمان ساسانیان. ترجمه‌ی رشید یاسمی، تهران: دنیای کتاب.
گردیزی، عبدالحی الضحاک ابن محمود. (1347). زین‌الأخبار. به مقابله و تصحیح و تحشیه و تعلیق عبدالحی حبیبی، تهران: بنیاد فرهنگ ایران.
متینی، جلال. (1377). «درباره‌ی مسأله‌ی منابع فردوسی». ایران شناسی، سال 10، شماره 2، صص401-430.
مجمل‌التواریخ و القصص. (1383). به تصحیح ملک‌الشعرا بهار، تهران: دنیای کتاب.
محجوب، محمدجعفر. (1361). «گور بهرام گور». ایران نامه، واشینگتن، سال 1، شماره‌ی 2، صص147-161.
محمّدی‌ملایری،محمّد. (1379). تاریخ و فرهنگ ایران در دوران انتقال از عصر ساسانی به عصر اسلامی. ج1، تهران: یزدان.
مسعودی، علی ‌بن ‌حسین. (1382). مروج الذهب و معادن الجوهر. 2 جلد، ترجمه‌ی ابوالقاسم پاینده، تهران: علمی و فرهنگی.
مقدسی، مطّهر بن طاهر. (1349). آفرینش و تاریخ. ج3، ترجمه‌ی محمّدرضا شفیعی کدکنی، تهران: بنیاد فرهنگ ایران.
مینوی، مجتبی. (1372). فردوسی و شعر او. تهران: توس.
نولدکه، تئودور. (1369). حماسه‌ی ملّی ایرانیان. ترجمه‌ی بزرگ علوی، به اهتمام سعید نفیسی، تهران: نشر جامی و مرکز نشر سپهر.
ــــــــــــــ. (1378). تاریخ ایرانیان و عرب‌ها در زمان ساسانیان. ترجمه‌ی عباس زریاب‌خویی، تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.
یعقوبی، احمد بن ابی یعقوب. (1366). تاریخ یعقوبی. ج1، ترجمه‌ی محمدابراهیم آیتی، تهران: علمی و فرهنگی.
Hanaway, W. L. (1989). “Bahrām V Gōr in Persian Legen and Literature”, Encyclopaedia Iranica. edited by Ehsan Yarshater, Routledge & Kegan Paul, London and New York: Vol III, pp 519.
Harper, P. O. and P. Meyers. (1981). Silver Vessels of the Sasanian Period. I. Royal Imagery, New York.
Khaleghi-Motlagh, Dj. (1985). “Abū Manṣūr Moḥammad B. ʻAbd Al-Razzāq”, Encyclopaedia Iranica. edited by: Ehsan Yarshater, Routledge and Kegan Paul, London, Boston and Henley: Vol I, p 335.
Klima, Otakar. (1989). “Bahrām IV”, Encyclopaedia Iranica. edited by Ehsan Yarshater, Routledge & Kegan Paul, London and New York: Vol III, pp 517-518.
 

فایل ها

هم رسانی

ارجاع به این مقاله

آمار