هماهنگی وزن و محتوا در نوحه‌ها و مرثیه‌های یغمای جندقی

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 دانشجوی دکتری زبان و ادبیات فارسی، واحد نجف آباد، دانشگاه آزاد اسلامی، نجف آباد، ایران.

2 استاد زبان و ادبیات فارسی، واحد نجف آباد، دانشگاه آزاد اسلامی، نجف آباد، ایران

3 دانشیار زبان و ادبیات فارسی، واحد نجف آباد، دانشگاه آزاد اسلامی، نجف آباد، ایران

چکیده

یکی از موفقیت‌های هر شاعری در سرودن، توجه وی به شبکۀ ارتباطی عناصر مادی و معنوی موجود در شعرش است که ساختار و نظام یک قالب شعری را تشکیل می‌دهد. ارتباط واژگانی و شیوه چینش آنها، انتخاب وزن مناسب با عنایت به درونمایۀ حاکم بر آن، انواع موسیقی در شعر و نظایر آن این شبکه را می‌سازد. این مقاله به میزان هماهنگی درونمایه و بحور به کار رفته در نوحه‌ها و مرثیه‌های یغمای جندقی -شاعر قرن سیزدهم هجری- پرداخته است. وی نخستین شاعری است که بخشی از دیوانش به نوحه اختصاص یافته است. می‌توان گفت که وی توانسته است خرده‌ژانری را با عنوان نوحه‌سرایی در شعر فارسی ابداع کند. یغما در این نوع شعری، بین وزن و محتوا ارتباطی تنگاتنگ و ناگسستنی برقرار کرده است. این تحقیق با روش تحلیل محتوای کیفی از نوع مضمونی بر روی هفتاد و شش مرثیه و نوحۀ شاعر انجام شده است، انواع اوزان از جمله وزن خیزابی و جویباری که شاعر به کار گرفته، با مضمون ارائه شده همخوانی دارد و نیز رزانت، سَبُکی، نظم هجاها و طول مصرع‌ها، ارکان عروضی از حیث رکن‌بندی هجاها، وجود تکرار و تنوع ارکان بحرهای عروضی در مراثی و نوحه‌ها در نظر گرفته شده است. همچنین اشعار به ترتیب بسامد در بحرهای رمل، هزج ، رجز، مضارع، متقارب و سریع سروده شده‌اند؛ از این میان بحرهای هزج و رمل که سنگین‌ترین اوزان محسوب می‌شوند و برای بیان اندوه و متأثرکردن مخاطب مناسب هستند، بالاترین بسامد را دارند.

کلیدواژه‌ها

موضوعات


عنوان مقاله [English]

Harmony of meter and containing in dirges and elegies by Yaqma Jandaqi

نویسندگان [English]

  • Mahdi Najafi 1
  • Eshagh Toghiani 2
  • mahboubeh khorasani 3
1 Najafabad Branch
2 najaf Abad University
3 associate Prof. Persian Language and Literature, Najafabad Branch, Islamic Azad University, Najafabad, Iran.
چکیده [English]

یکی از موفقیت‌های هر شاعری در سرودن، توجه وی به شبکۀ ارتباطی عناصر مادی و معنوی موجود در شعرش است که ساختار و نظام یک قالب شعری را تشکیل می‌دهد. ارتباط واژگانی و شیوه چینش آنها، انتخاب وزن مناسب با عنایت به درونمایۀ حاکم بر آن، انواع موسیقی در شعر و نظایر آن این شبکه را می‌سازد. این مقاله به میزان هماهنگی درونمایه و بحور به کار رفته در نوحه‌ها و مرثیه‌های یغمای جندقی -شاعر قرن سیزدهم هجری- پرداخته است. وی نخستین شاعری است که بخشی از دیوانش به نوحه اختصاص یافته است. می‌توان گفت که وی توانسته است خرده‌ژانری را با عنوان نوحه‌سرایی در شعر فارسی ابداع کند. یغما در این نوع شعری، بین وزن و محتوا ارتباطی تنگاتنگ و ناگسستنی برقرار کرده است. این تحقیق با روش تحلیل محتوای کیفی از نوع مضمونی بر روی هفتاد و شش مرثیه و نوحۀ شاعر انجام شده است، انواع اوزان از جمله وزن خیزابی و جویباری که شاعر به کار گرفته، با مضمون ارائه شده همخوانی دارد و نیز رزانت، سَبُکی، نظم هجاها و طول مصرع‌ها، ارکان عروضی از حیث رکن‌بندی هجاها، وجود تکرار و تنوع ارکان بحرهای عروضی در مراثی و نوحه‌ها در نظر گرفته شده است. همچنین اشعار به ترتیب بسامد در بحرهای رمل، هزج ، رجز، مضارع، متقارب و سریع سروده شده‌اند؛ از این میان بحرهای هزج و رمل که سنگین‌ترین اوزان محسوب می‌شوند و برای بیان اندوه و متأثرکردن مخاطب مناسب هستند، بالاترین بسامد را دارند.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Yaqma jandaqi
  • Elegy
  • Dirge
  • meter
  • theme
آل­داوود، سیدعلی.(1389). سفینه­ی مراثی و نوحه­ها. تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.
ابن­سینا، ابوعلی­حسین.(1966). الشفاء. به کوشش عبدالرحمن بدوی، بی­جا، بی­نا.
ابن­منظور.(1363). لسان­العرب. قم: نشر ادب حوزه.
ارسطو.(1337). فن شعر. ترجمه­ی عبدالحسین زرین­کوب، تهران: بنگاه ترجمه و نشر کتاب.
الهامی، محسن.(1378). شعر چیست. تهران: ورای دانش.
امامی، نصرالله.(1369). مرثیه سرایی در ایران تا پایان قرن هشتم. اهواز: جهاد دانشگاهی.
امیرمشهدی، محمد؛ عین­آبادی، محسن.(1394). «موسیقی بیرونی و پیوند آن در غزل­­های حسین منزوی». پژوهش­های ادبی، سال 12، شماره­ی 47، صص97_122. 
اوحدی­مراغه­ای.(1362). دیوان شعر. تصحیح امیراحمد اشرفی، تهران: پیشرو.
بیهقی، احمد­بن­علی.(1366). تاج المصادر. ج1، تصحیح هادی عالم­زاده، تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.
پرهیزی، عبدالخالق.(1381). عروض نوین فارسی. تهران: ققنوس.
___________.(1377). «فهرست بسامدی اوزان عروضی در مجموعه­ی اشعار 58 شاعر پارسی­گو». شعر، شماره­ی 24، صص98-103. 
حافظ.(1379). دیوان حافظ. به کوشش خلیل خطیب­رهبر، تهران: صفی­علیشاه.
خاقانی، بدیل­بن­علی.(1380). دیوان خاقانی شروانی. به اهتمام جهانگیر منصور، تهران: نگاه.
دری، نجمه؛ رضایی، سمیه.(1397).«بررسی میزان هماهنگی وزن و محتوا در اشعار حکیم سنایی». فنون ادبی، شماره­ی پیاپی 22،  صص95-98.
دهخدا، علی­اکبر.(1373). لغت­نامه دهخدا. تهران: دانشگاه تهران.
ذاکری، گیتا و همکاران.(1396). «آوا و معنا در شاهنامه». شعرپژوهی(بوستان ادب)، شماره­ی پیاپی 31، صص97-120.
رزمجو، حسین.(1385). انواع ادبی و آثار آن در زبان فارسی. مشهد: دانشگاه فردوسی.
زرین­کوب، عبدالحسین.(1346). شعر بی دروغ، شعر بی نقاب. تهران: علمی.
زنجانی، برات.(1368). احوال و آثار و شرح مخزن الاسرار نظامی گنجوی. تهران: دانشگاه تهران.
شفیعی­کدکنی، محمدرضا.(1385). موسیقی شعر. تهران: آگاه.
شمس­قیس­رازی.(1388). المعجم فی معاییرالاشعار العجم. تصحیح محمد قزوینی و محمدتقی مدرس­رضوی و سیروس شمیسا، تهران: علم.
شمیسا، سیروس.(1394). فرهنگ عروضی. تهران: میترا.
صلواتی، محمود.(1382). «سبک­شناسی نوحه­های حسینی در تویسرکان». کیهان فرهنگی، شماره­ی 208-209، صص30-33.
طوسی، نصیرالدین.(1369). معیارالاشعار. به تصحیح جلیل تجلیل، تهران: ناهید.
عاس.(1353). «آشنایی با وزن شعر فارسی». یغما، شماره­ی 12، شماره­ی مسلسل 318،  صص737-740. 
عنصرالمعالی کیکاووس­بن­اسکندر.(1352). قابوس­نامه. تصحیح غلامحسین یوسفی، تهران: کتاب.
غیاث­الدین رامپوری.(1363). غیاث­اللغات. به کوشش منصور ثروت، تهران: امیرکبیر.
فشارکی، محمد.(1370). «سیر قواعد و اوزان عروضی از خلیل تا سیمین». دنیای سخن، شماره­ی مسلسل 1، صص98-101. 
کرمی، محمدحسین؛ مرادی، محمد.(1395). «بررسی میزان تأثیر محتوای اشعار بر انتخاب وزن در قصاید فارسی پیش از مغول». فنون ادبی، شماره­ی پیاپی 17، صص17-32. 
کی­منش، عباس.(1379) «تحلیل اوزان عروضی دیوان منوچهری». فصلنامه­ی دانشکده­ی ادبیات و علوم انسانی تهران، شماره­ی155، دوره­ی43، صص335-356.
لازار، ژیلبر.(1395). بررسی وزن شعر ایرانی. ترجمه­ی لیلا ضیا مجیدی، تهران: هرمس.
محدثی، جواد.(1376). فرهنگ عاشورا. ج1، قم: معروف.
مقدس، جعفر و حمزه نصراللهی.(1387). «هماهنگی وزن و محتوا در اشعار ناصرخسرو». ادبیات عرفانی و اسطوره­شناختی، شماره­ی 12، صص1-34. 
مولانا جلال­الدین­محمد. (1363). کلیات شمس یا دیوان کبیر. تهران: سپهر.
میرصادقی، میمنت.(1376). واژه­نامه­ی هنر شاعری. تهران: کتاب مهناز.
ناتل­خانلری، پرویز.(1345). وزن شعر فارسی. تهران: بنیاد فرهنگ ایران.
نجفی، ابوالحسن.(1394). اختیارات شاعری و مقاله­های دیگر در عروض فارسی. تهران: نیلوفر.
نظامی­عروضی سمرقندی، احمد­بن­عمر.(1388). چهارمقاله. به کوشش محمد معین براساس نسخه­ی محمد قزوینی، تهران: معین.
وحیدیان­کامیار، تقی.(1357). بررسی وزن شعر عامیانه فارسی. تهران: آگاه.
 ــــــــــــــــ.(1362). «وزن نوحه­ها». دانشگاه انقلاب، شماره­ی 32، صص18-19. 
ـــــــــــــــــ.(1394). وزن و قافیه­ی شعر فارسی. تهران: مرکز نشر دانشگاهی.
وقار شیرازی.(1348). دیوان وقار. تبریز: مؤسسه­ی تاریخ و فرهنگ ایران.
هنرجندقی، اسماعیل.(1366). دیوان­هنر. تصحیح سیدعلی آل­داوود، تهران: نشر ما.
یغمای­جندقی، ابوالحسن.(1384). مجموعه آثار یغمای جندقی. ج1، به تصحیح سیدعلی آل­داوود، تهران: توس.