شعر پژوهی(بوستان ادب) - فهرست مقالات

نقش تداعی در ساخت‌یابی خلاقانه‌ی حکایت شیخ احمد خضرویه و گریه کردن کودک حلوا‌فروش

مهرداد اکبری گندمانی؛ مهدی رضا کمالی بانیانی

دوره 12، شماره 1 ، خرداد 1399، صفحه 1-28

https://doi.org/10.22099/jba.2019.31688.3229

چکیده

یکی از بارزترین و فعال‌ترین ویژگی‌های مؤثر بر شاعران در زمان سرودن شعر، مسئلة تداعی است. تداعی، فرایندی است که به صورت غیر‌ارادی، در ذهن ظاهر می‌شود و میان خاطرات، تصاویر، درونمایه‌ها و انباشته‌های ... بیشتر یکی از بارزترین و فعال‌ترین ویژگی‌های مؤثر بر شاعران در زمان سرودن شعر، مسئلة تداعی است. تداعی، فرایندی است که به صورت غیر‌ارادی، در ذهن ظاهر می‌شود و میان خاطرات، تصاویر، درونمایه‌ها و انباشته‌های ذهنی، ارتباط برقرار می-کند. از آنجا که آفرینش هر اثر ادبی جدید، مستلزم تخطّی و خروج از هنجار متون نافذ پیشین و خوانش خلاقانة آثار گذشته است؛ لذا، عنصر تداعی در ساخت یا بازسازی آثار ادبی، بویژه در جهت رهایی از اضطراب تأثیر آثار پیشینیان، نقش بسیار چشمگیری را داراست و زمینه‌های ایجاد بدخوانی خلاق را فراهم می‌کند. با عنایت به این که، جریان سیال ذهن و عنصر تداعی، از عوامل موثر بر ذهن مولانا، در زمان به نظم درآوردن حکایات بوده است؛ ازین‌رو، در پژوهش پیش رو، حکایتی از مثنوی معنوی مورد بررسی قرار گرفته است. بر طبق پژوهشی که انجام شده است، مشاهده شد که عنصر تداعی در تغییر دادن اصل موضوع حکایت، خلق درونمایه‌های فرعی، ترسیم فضایی بی‌زمان و بی‌مکان، نکره ذکر شدن شخصیت اصلی، نزدیکی شاعر از زاویة دید درونی به دانای کل، چند بعدی شدن شخصیّت داستانی و ... تأثیرات عمده‌ای داشته است و با تغییر سطح جدید، نسبت به سطوح ماقبل، سبب تغییرات عمده‌ای در حکایت مولانا به نسبت حکایات مبدأ شده است. در این پژوهش، پس از آشنایی با عنصر تداعی، شاخصه‌های آن، شناخت نظریة بدخوانی خلاق و اضطراب تأثیر، چگونگی تأثیر تداعی بر روند بدخوانی خلاق مولانا در حکایت شیخ احمد خضرویه و کودک حلوا فروش، بررسی شده است. روش تحقیق، توصیفی تحلیلی بوده است.

ضرورت تصحیح مجدد دیوان نظام‌ الدین استرآبادی

محمدرضا پاشایی؛ مهدی حمزه پور

دوره 12، شماره 1 ، خرداد 1399، صفحه 29-61

https://doi.org/10.22099/jba.2019.29972.3066

چکیده

نظام الدین استرآبادی از شاعران توانمد قرن نهم و دهم هجری است که شعرش از ابعادی چند اهمیت دارد، پیش‌تازی در تغییر سبک از عراقی به هندی و عنایت خاص به ادبیات شیعی، شعر او را در عهد خود کم‌نظیر ساخته است. ... بیشتر

کاربرد ادبی حرفِ الف در اشعار شعرایِ عارف (سنایی، عطار و مولوی)

غلامرضا حیدری

دوره 12، شماره 1 ، خرداد 1399، صفحه 62-86

https://doi.org/10.22099/jba.2019.29506.3029

چکیده

آ، الف، ا، (همزه)، اوّلین حرفِ الفبای زبان فارسی و عربی است و نیز نخستین حرف از حروفِ جمّل و ابجد بوده و به ‌حساب جمّل نمایندة عدد یک است. الف، رمز برج ثور است. الف، در ادبیات عرفانی و کلامی و فلسفی، کنایه ... بیشتر آ، الف، ا، (همزه)، اوّلین حرفِ الفبای زبان فارسی و عربی است و نیز نخستین حرف از حروفِ جمّل و ابجد بوده و به ‌حساب جمّل نمایندة عدد یک است. الف، رمز برج ثور است. الف، در ادبیات عرفانی و کلامی و فلسفی، کنایه از ذات یکتای احدیّت، روح اعظم، عالَم تجرید و تفرید و سرِّ بیچون... است. حرفِ الف، به‌ واسطة شکل و جایگاه خاصّ و برخی از ویژگی های منحصربه‌فرد، یکی از پُرکاربردترین حروف در ساخت مضامین بکر و فضاهای شاعرانه و ترکیبات و تعبیرات نغز و ظریف ادب پارسی به ویژه اشعار عارفانی چون سنایی، عطار، مولوی و شاه نعمت الله ولی است. در اکثر اشعار این شاعران، الف؛ سابق، پیشوا، مظهرِ تنهایی، تجرّد، تفرّد، صداقت، درستی و پاکی است. الف، بی‌حرکت و ساکن است. آفرینشِ الف، با نقطه آغاز می‌شود. جملة حروف و اعداد، بر محورِ حرفِ الف می‌گردند. الف، اوّلین حرفِ آفرینش است. الف، نمادِ خُردی و کوچکی و ریزی هم است. الف، یکی از مشبه‌به‌های پُرکاربرد ادب پارسی است و شعرا در تصاویر و مضامین شعری، خار، هلال ماه، عصا، قلم، انگشت، سرو، ماه نو، کمرِ باریک و... را به الف مانند می‌کنند. در این مقاله، سعی شده است به کاربرد ادبی و هنری حرفِ الف در اشعار شعرای عارفِ طرازِ اوّل، یعنی؛ سنایی، عطار، مولوی و شاه نعمت الله ولی پرداخته شود.

بازتاب نگاه استدلالی درمخزن الاسرار و خسرو و شیرین حکیم نظامی گنجه‌ای

رقیه شعبانی؛ حسین فقیهی

دوره 12، شماره 1 ، خرداد 1399، صفحه 87-111

https://doi.org/10.22099/jba.2019.31963.3259

چکیده

استدلالی از موارد با ارزش علمی است که در تمام زمینه‌های دانش بشری از قبیل مباحث فلسفی، حکمی، اخلاقی، شرعی، تعلیمی و ... به کار می‌رود. این نوع نگاه ریشه در مباحث افلاطون و ارسطو درباره‌ی کارکرد هنر و شعر ... بیشتر استدلالی از موارد با ارزش علمی است که در تمام زمینه‌های دانش بشری از قبیل مباحث فلسفی، حکمی، اخلاقی، شرعی، تعلیمی و ... به کار می‌رود. این نوع نگاه ریشه در مباحث افلاطون و ارسطو درباره‌ی کارکرد هنر و شعر دارد. در این میان، برداشت شاعران فارسی‌گو از جمله نظامی که بین شعر و حکمت و دانایی قائل به همپوشانی معنایی بودند، با دیدگاه ارسطو قرابت بیشتری دارد. زیرا او برخلاف افلاطون که شعر را محصول «جذبه و بی‌خبری» شاعر می‌دانست و «الهام» شاعرانه را به شکلی از جنون مرتبط می‌کرد، معتقد است شاعر که از نوعی آگاهی برتر برخوردار است، می‌تواند با تقلید از «واقعیت آرمانی» به تطهیر و تزکیه روح آدمی یاری رساند. بنابراین کار شاعر ریشه در نوعی منطق و خرد دارد که هر نوع نگاه استدلالی را پوشش می‌د‌هد. نظامی که بر علوم عصر خود نظیر: منطق، فلسفه،کلام، پزشکی و نجوم آگاهی داشته، همواره نتایج کاربرد حکمت و خرد را ارج نهاده است. نگاه منطقی نظامی موجب شده که او در اثبات و تأیید و تفهیم اشعارش به انواع استدلال مانند: قیاس، استقراء و تمثیل در زمینه های: ادبی، عقلی، اجتماعی، تعلیمی، تمثیلی، کلامی، تأویلی، نقلی، شرعی، جغرافیایی و تاریخی روی آورد. نتایج به دست آمده نشان می‌دهد که در خسرو وشیرین و مخزن الاسرار که به ترتیب آثاری غنایی و تعلیمی محسوب می‌شوند، بیشترین نوع استدلال شامل قیاس در زمینه‌های عرفانی، حکمی ـ تعلیمی، پزشکی، اسطوره‌ای و هرمونتیک از شکل اول است، تمثیل در مرحله‌ی دوم قرار دارد و استقراء به ندرت به چشم می‌خورد.

بررسی بن مایه گناه- رستگاری در قالب روایت های عشق نامادری به پسرخوانده (بررسی مقایسه ای یوسف و زلیخای جامی و روایت تبتی داستان ملکه و راهب)

منیژه عبدالهی

دوره 12، شماره 1 ، خرداد 1399، صفحه 112-121

https://doi.org/10.22099/jba.2019.31364.3194

چکیده

یکی از کهن ترین و گسترده ترین بن مایه های داستان های عاشقانة جهان، عشق نامادری به پسر همسر است. در ادب پارسی افزون بر بهترین نمونۀ ایرانی آن که در داستان سیاوش و سودابۀ شاهنامه گزارش شده است، با تأثیر پذیری ... بیشتر یکی از کهن ترین و گسترده ترین بن مایه های داستان های عاشقانة جهان، عشق نامادری به پسر همسر است. در ادب پارسی افزون بر بهترین نمونۀ ایرانی آن که در داستان سیاوش و سودابۀ شاهنامه گزارش شده است، با تأثیر پذیری از روایت قرآنی داستان سامی یوسف و زلیخا، آثارو منظومه هایی پدید آمد که هنری ترین آن ها محبت نامه سرودۀ عبدالرحمن جامی در اورنگ پنجم از هفت اورنگ است. در آثار ملل دیگر نیز روایت هایی با بن مایه مشترک با این داستان وجود دارد که از آن جمله روایتی از شرق دور و در ادبیات تبتی است که در نوشتار حاضر زیر عنوان داستان راهب وایروکانا و ملکه شی پونگ‌زا، معرفی می شود. سپس در نگاهی کلی نشان داده می شود که رویکرد اصلی این داستان ها بر اصل ترکیب تقابلی گناه- رستگاری قرار دارد و هر دو شخصیت اصلی (زن خطاکار و مرد پرهیزگار) برای عبور از خطا و رسیدن به رستگاری ناگزیر از چهار مرحله: گناه، عقوبت، رهایی از گناه، و رستگاری، عبور می کنند. همچنین درتحلیل گناه در ترکیب تقابلی گناه- رستگاری، با بهره مندی از تحلیل اسطوره ای نشان داده می شود که زن خطاکار در این روایت ها نمادی از آیین ها و اعتقادات کهن و مهجور و مرد پرهیزگار جلوه ای از نظم نوآیین در جوامعی هستند که در سپیده دم تاریخ خود در حال پی افکندن بنیادی نوین هستند و این تقابل کهن و نو به صورت تقابل گناه- رستگاری در این داستان ها نمود می یابد.

جستجوی منابع جدیدی در رابطه با نام سراینده و تخمین زمان سرایش برزونامه کهن

فرزاد قائمی

دوره 12، شماره 1 ، خرداد 1399، صفحه 122-150

https://doi.org/10.22099/jba.2019.31543.3217

چکیده

در تحقیقات پژوهشگران، بخش کهن برزونامه، ابتدا به عطایی رازی و سپس به شاعری به نام شمس‌الدین محمد کوسج که نامش فقط در یک نسخه که اقدم نسخ متن است، باقی مانده است، نسبت یافته است. عدم وجود اسناد دیگر دربارة ... بیشتر

سندی نویافته برای شناسایی سراینده قصیده «ام‌الکواعب»

رحمان قربانی

دوره 12، شماره 1 ، خرداد 1399، صفحه 150-175

https://doi.org/10.22099/jba.2019.29869.3055

چکیده

در زبان فارسی اشعار زیادی وجود دارند که سراینده اصلی آنها هنوز مشخص نشده است. یکی از این موارد، قصیده مشهوری با مطلع «سلام علی دار ام‌الکواعب/ بتان سیه‌چشم عنبرذوایب» است. تاکنون چند تحقیق در این ... بیشتر

نزاع بر سر معنا در گفتمان شعر انقلاب

فرهاد کرمی؛ حسن حیدری؛ علی صباغی؛ محسن ذوالفقاری

دوره 12، شماره 1 ، خرداد 1399، صفحه 176-204

https://doi.org/10.22099/jba.2019.30927.3163

چکیده

شعر انقلاب محصول کشمکش گفتمان‌های مختلفی است که از اواخر دهة چهل تا اواخر دهة پنجاه فضای ادبی جامعه را با مفاهیم و مضامین انقلابی و اعتراضی خود انباشته بودند. در این پژوهش موضوع کشمکش گفتمان ادبی سکولار ... بیشتر

واکاوی نگاه‌ها‌ به مرگ در غزل معاصر (مرگ‌اندیشی، مرگ‌زدگی یا مرگ‌مشتاقی؟)

علی محمد محمودی؛ اسحاق طغیانی

دوره 12، شماره 1 ، خرداد 1399، صفحه 205-233

https://doi.org/10.22099/jba.2019.30378.3106

چکیده

ادبیات یکی از تجلی‌گاه‌های مهم و اصیل تفکر و احساس انسان دربارة مرگ است. قدیمی‌ترین حماسة جهان، «گیل گمش» و آثار ادبی و فلسفی دوران جدید، این نگرش را همواره متجلی ساخته‌اند. شعر فارسی نیز از این ... بیشتر ادبیات یکی از تجلی‌گاه‌های مهم و اصیل تفکر و احساس انسان دربارة مرگ است. قدیمی‌ترین حماسة جهان، «گیل گمش» و آثار ادبی و فلسفی دوران جدید، این نگرش را همواره متجلی ساخته‌اند. شعر فارسی نیز از این اندیشه‌ها و عواطف جدا نیست. رویکرد شاعران قدیم و معاصر به مقولة مرگ متفاوت است. شاعران قدیم، مرگ را بیشتر با نگاهی‌ مذهبی، تعلیمی و عرفانی در می‌آمیختند؛ حال اینکه شعر «مرگ‌اندیش» و «مرگ‌نگر» یا «مرگ‌زده» معاصر نگاهی عاطفی و احساسی از خود نشان می‌دهد. بیشترین رویکرد به مرگ در شعر معاصر و به‌تبع آن غزل، «مرگ-هراسی»، «مرگ‌خواهی» و اندکی «مرگ‌اندوهی» است. در شعر معاصر، تابع مضمون‌های برخاسته از شعر غنایی و گاه متأثر از مکتب ادبی رمانتیسم، مسائلی چون «پوچی»، «غم و اندوه» و اندکی «مرگ‌‌آگاهی» بیشتر به چشم می-خورد. غزل‌های نو و سنتیِ معاصر نیز از مقولة مرگ و مرگ‌انتظاریِ نومیدانه سرشار است؛ در این مقاله گونه‌های مرگ‌نگری غزل‌سرایان معاصر استخراج و بررسی شده است. در مجموع غزل معاصر نگرش‌های متنوعی را در زمینة مرگ دارد که بیشترین صبغة آن مرگ‌هراسی و مرگ‌اندوهی در دورة اوج شعر نیمایی و سپس‌به‌تدریج مرگ‌‌اشتیاقی و مرگ‌آگاهی در دورة غزل دفاع مقدس و پس از آن نمایان‌شده است.

هماهنگی وزن و محتوا در نوحه‌ها و مرثیه‌های یغمای جندقی

مهدی نجفی؛ اسحاق طغیانی؛ محبوبه خراسانی

دوره 12، شماره 1 ، خرداد 1399، صفحه 234-261

https://doi.org/10.22099/jba.2019.31458.3205

چکیده

یکی از موفقیت‌های هر شاعری در سرودن، توجه وی به شبکۀ ارتباطی عناصر مادی و معنوی موجود در شعرش است که ساختار و نظام یک قالب شعری را تشکیل می‌دهد. ارتباط واژگانی و شیوه چینش آنها، انتخاب وزن مناسب با عنایت ... بیشتر یکی از موفقیت‌های هر شاعری در سرودن، توجه وی به شبکۀ ارتباطی عناصر مادی و معنوی موجود در شعرش است که ساختار و نظام یک قالب شعری را تشکیل می‌دهد. ارتباط واژگانی و شیوه چینش آنها، انتخاب وزن مناسب با عنایت به درونمایۀ حاکم بر آن، انواع موسیقی در شعر و نظایر آن این شبکه را می‌سازد. این مقاله به میزان هماهنگی درونمایه و بحور به کار رفته در نوحه‌ها و مرثیه‌های یغمای جندقی -شاعر قرن سیزدهم هجری- پرداخته است. وی نخستین شاعری است که بخشی از دیوانش به نوحه اختصاص یافته است. می‌توان گفت که وی توانسته است خرده‌ژانری را با عنوان نوحه‌سرایی در شعر فارسی ابداع کند. یغما در این نوع شعری، بین وزن و محتوا ارتباطی تنگاتنگ و ناگسستنی برقرار کرده است. این تحقیق با روش تحلیل محتوای کیفی از نوع مضمونی بر روی هفتاد و شش مرثیه و نوحۀ شاعر انجام شده است، انواع اوزان از جمله وزن خیزابی و جویباری که شاعر به کار گرفته، با مضمون ارائه شده همخوانی دارد و نیز رزانت، سَبُکی، نظم هجاها و طول مصرع‌ها، ارکان عروضی از حیث رکن‌بندی هجاها، وجود تکرار و تنوع ارکان بحرهای عروضی در مراثی و نوحه‌ها در نظر گرفته شده است. همچنین اشعار به ترتیب بسامد در بحرهای رمل، هزج ، رجز، مضارع، متقارب و سریع سروده شده‌اند؛ از این میان بحرهای هزج و رمل که سنگین‌ترین اوزان محسوب می‌شوند و برای بیان اندوه و متأثرکردن مخاطب مناسب هستند، بالاترین بسامد را دارند.

واکاوی«تأثیرات سراسربینی» و «خودسانسوری» در پرتو نقد هنر خویشتن

مهرداد نصرتی

دوره 12، شماره 1 ، خرداد 1399، صفحه 262-290

https://doi.org/10.22099/jba.2019.29697.3046

چکیده

در تاریخ ادبیات ملل جهان شواهد متعددی را می‌توان یافت که نشان می‌دهد گاهی پدیدآوران، به‌ناچار، از بیان مطلب و یا تصریح بر آن، پرهیز کرده‌اند و حتی اصول زیباشناختی را برای رعایت احتیاط و پوشیده‌گویی ... بیشتر در تاریخ ادبیات ملل جهان شواهد متعددی را می‌توان یافت که نشان می‌دهد گاهی پدیدآوران، به‌ناچار، از بیان مطلب و یا تصریح بر آن، پرهیز کرده‌اند و حتی اصول زیباشناختی را برای رعایت احتیاط و پوشیده‌گویی به‌کار گرفته‌اند. بر خلاف سانسور که معمولاً به‌دلایل مختلف مستقیماً توسط عوامل قدرت بر ادیب و آثار او تحمیل می‌شود، خودسانسوری به‌علت ملاحظات فردی، اجتماعی، اعتقادی و سیاسی، از جمله تأثیرات سراسربینی، توسط خود ادیب صورت می‌پذیرد. گاهی شاعران و نویسندگان، به‌صورتهای درون‌متنی و برون‌متنی، خود به اصل وقوع و نیز چگونگی رخداد خودسانسوری بر آثار و یا شخصیت ادبی خویش پرداخته‌اند. در این تحقیق پس از اشارتی به مفهوم دقیق خودسانسوری ادبی؛ زمینه‌ها و علل وقوع آن؛ مخالفت و موافقتها و خودانگیختگی یا دگرانگیختگی خودسانسوری؛ چگونگی تأثیر سرابینی بر متن ادبی و روش انتقادی پان‌اپتیکونیسم؛ تلاش شده است تا به این پرسش پاسخ داده شود که نظریات و شیوه‌های خودانتقادی ادبی به بررسی خودسانسوری در ادبیات چه کمکهایی می‌کند. تشخیص رابطۀ خودسانسوری با نام مستعار؛ عنوان اثر؛ تاریخ اثر؛ گزینش اشعار؛ ساختار اثر؛ زبان شعر و داستان؛ سامیزدات یا انتشار زیرزمینی؛ مسألۀ امید؛ و نهایتاً؛ رابطۀ خودسانسوری با سرنوشت اثر از جملۀ یافته‌هاست.

مقاله کوتاه: نردشیر یا نردِ شیر چیست؟

امیر سلطان محمدی

دوره 12، شماره 1 ، خرداد 1399، صفحه 291-301

https://doi.org/10.22099/jba.2019.34419.3469

چکیده

شاهنامه متنی منحصر به فرد است که به خاطر کهنگی زبان و فضای سرایش و دایرة وسیع واژگانی به خصوص واژگان نادر و خاص گاه کاتبان و مصححان را به چالش کشیده و لغزشگاه آنان گردیده‌است. در یکی از ابیات شاهنامه در ... بیشتر شاهنامه متنی منحصر به فرد است که به خاطر کهنگی زبان و فضای سرایش و دایرة وسیع واژگانی به خصوص واژگان نادر و خاص گاه کاتبان و مصححان را به چالش کشیده و لغزشگاه آنان گردیده‌است. در یکی از ابیات شاهنامه در داستان هنرنمایی زال نزد منوچهر بیت زیر آمده‌است: بینداخت و بگذاشت بر نرد شیر هم اندر تگ اسپ یک چوبه تیر البته این بیت در طبع‌های دیگر عموماً به جای وجه نردشیر یا نردِ شیر، وجه مانوس«نره شیر» را مضبوط داشته‌اند. سوای این بحث که وجه اصح کدام یک از وجوه مسطور در نسخه‌هاست، گزارش و شرح شاهنامه‌پژوهان از این وجوه و به تبع آن از این بیت نیز ناصواب نمودار گردیده‌است. تمام ناسخان و مصححانی که وجه نره شیر را برای متن و شرح خود اختیار کرده‌اند، از یک نکتة زبانی مهم مغفول مانده‌اند و آن اینکه «شیر» در معنای حیوان درنده با یاء مجهول قرائت می‌شده‌ و شعرای متقدم آن را با «تیر» که با یاء معلوم بوده‌است، قافیه نمی‌کردند. حتی کسانی که نرد شیر را اختیار کرده و شیر را در معنای بزرگ یا نشانه‌ای از شمایل شیر در میدان سوار پنداشته‌اند، نیز همین خطا را کرده‌اند، زیرا به هر روی واژة قافیه را شیر مفروض داشته‌اند. نردشیر همان شیردار یعنی درختی (دار) که شیر (صمغ و شیره) دارد که نمونه‌هایی چون شجر الملحب، لبنی و حلیب در ذیل آن می‌گنجد. این درخت در داستان سیاوش نیز آمده و به غلط به سبزنرد گشتگی یافته-است.

دوره 16 (1403)

دوره 15 (1402)

دوره 14 (1401)

دوره 13 (1400)

دوره 12 (1399)

دوره 11 (1398)

دوره 10 (1397)

دوره 9 (1396)

دوره 8 (1395)

دوره 7 (1394)

دوره 6 (1393)

دوره 5 (1392)

دوره 4 (1391)

دوره 3 (1390)

دوره 2 (1389)

دوره 1 (1388)

دوره و شماره: دوره 12، شماره 1 - شماره پیاپی 43، خرداد 1399

چکیده

چکیده

چکیده

چکیده

چکیده

چکیده

چکیده

چکیده

چکیده

چکیده

چکیده

چکیده