بررسی برخی نکات و اشارات اساطیری، حماسی و فولکلوریک مربوط به اسب در خمسه نظامی گنجوی

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسنده

استادیار رشته زبان و ادبیات فارسی دانشگاه پیام نور

چکیده

اسب در زندگی مردمان کهن اهمیت بسیاری داشته است و همین امر باعث شده تا هاله‌ای از اشارات و ارجاعات فرهنگی پیرامون آن شکل گیرد. در بیشتر شاهکارهای ادبیِ قدیم، اسب نقش و جایگاه ویژه‌ای دارد. ما در جستارِ پیش رو برخی نکات اساطیری، حماسی و داستانی مربوط به اسب در خمسه­ی نظامی گنجو‌ی بررسی کرده­ایم. آگاهی از این نکته‌ها ما را با ظرایف و دقیقه­های داستان‌های کوتاه و بلند نظامی بیشتر آشنا می‌کند. نظامی خودآگاه یا ناخودآگاه در پرداخت شخصیت اسب از اساطیر، آیین‌ها، متون حماسی، افسانه‌ها، باورهای عامیانه،‌ روایت‌های داستانی و تاریخی بهره‌ گرفته‌ و به یاری دانش وسیع خویش در حوزه‌های نمادشناختی، روان‌کاوی و مردم‌شناختی، اسب را به یک دال مرکزی در منظومه‌هایش بدل ساخته ‌است. در این مقاله هفت اشاره­ی داستانی واکاوی شده است. در لایه‌های ژرف این اشاره‌های داستانی، عناصری اساطیری- حماسی و فولکلوریک جریان دارد. قربانی­کردن، خورشیدی‌نژاد بودن، ارتباط با ایزدان آب، پیکرگردانی و کارکرد توتمیک از جمله مباحث مفصلی است که در پیوند با اشاراتِ داستانیِ مربوط به اسب در خمسه­ی نظامی طرح‌کرده‌ایم.
 

کلیدواژه‌ها

موضوعات


عنوان مقاله [English]

Analysis of some of mythological, epic and folkloric themes hints of horse in Nizami Ganjavi’s Khamsa

نویسنده [English]

  • saeed karimi qare baba
assistant professor of Persian Language and Literature
چکیده [English]

Analysis of some of mythological, epic and narrative themes hints of horse
in Nizami Ganjavi’s Khamsa

Abstract
Horse has been of great significance for past generations, and thereby is has carried a number of hints as well as cultural references for many centuries. As such, horse has gained important role in all classical literary masterpieces. In this study, some mythological, epic and narrative hints of horse in Nizami Ganjavi’s Khamsa have been examined. Such analysis would help us understand subtleties of the poet’s short and long stories. Relying on his in-depth recognition of symbolism, psychology and anthropology, Nizami has turned horse to a central sign in his works. In underlying layers of these narrative indications, some mythological and epic elements are present. Sacrificing, descending from sun, relationship with the god of water, metamorphosis, totemic function are some topics introduced and discussed in the present study.

Keywords: horse, motif, mythology, epic, story, Nizami’s Khamsa

کلیدواژه‌ها [English]

  • horse
  • mythology
  • epic
  • folkloric
  • Nizami
آصف، محمدهاشم.(1357). رستم­التواریخ؛ به تصحیح و توضیح محمد مشیری. تهران: امیرکبیر.
آیدنلو، سجاد.(1386). هفت گفتار در شاهنامه‌پژوهی. تهران: جهاد دانشگاهی.
________.(1391). طومار نقالی شاهنامه. تهران: به‌نگار.
ابراهیمی، محسن.(1391). «اسب در فرهنگ مردم». مندرج در دانش‌نامه­ی فرهنگ مردم ایران، ج1، تهران: مرکز دائره‌المعارف بزرگ اسلامی، صص 426- 438.
ابن­ابی­الخیر، ایرانشاه.(1370). بهمن‌نامه. ویراسته رحیم عفیفی، تهران: علمی- فرهنگی.
ابن ابی‌الخیر، حکیم ایرانشان.(1377). کوش‌نامه. به کوشش جلال متینی، تهران: علمی.
اخوینی بخاری، ابوبکر ربیع بن احمد.(1344). هدایه‌المتعلمین فی الطب. به کوشش جلال متینی، مشهد: دانشگاه مشهد.
باقری، مهری.(1389). سایه‌روشن: بیست و یک مقاله. تهران: قطره.
جامی، عبدالرحمن.(1366). هفت اورنگ. به کوشش مرتضی آقامدرس گیلانی، تهران: سعدی.
جمالی یزدی، مطهر.(1346). فرخ‌نامه. به کوشش ایرج افشار، تهران: فرهنگ ایران زمین.
حافظ، شمس‌الدین­محمد.(1376). حافظ. به سعی سایه، تهران: کارنامه.
حسام‌پور، سعید؛ امیری، لیلا.(1396). «نمادینگی و دیگرسانی شبدیز و گلگون در خسرو و شیرین نظامی». پژوهش‌های ادبی، سال14، شماره­ی 58، صص 9- 29.
حیدری، زهرا.(1383). «توتم؛ ایمان به حافظ و نگهبان». کتاب­ماه هنر، شماره­ی 75 و 76، صص 138- 144.
خاقانی، بدیل­بن­علی. (1382). دیوان. به کوشش ضیاءالدین سجادی، تهران: زوّار.
حُرّی، ابوالفضل.(1393). کلک خیال‌انگیز؛ بوطیقای ادبیات وهمناک، کرامات و معجزات. تهران: نی.
خیام نیشابوری، غیاث‌الدین ابوالفتح عُمَر بن ابراهیم.(1311). نوروزنامه. به سعی و تصحیح مجتبی مینوی، تهران: کتابخانه­ی کاوه.
دوانی، فزونه و همکاران. (1397). «شبدیز و گلگون، جلوه‌هایی از ایزد مهر و بهرام». متن‌شناسی ادب فارسی دانشگاه اصفهان، شماره‌ی 2 (پیاپی 38)، صص 1- 15.
دوستخواه، جلیل.(1385). اوستا؛ کهن‌ترین سرودها و متن‌های ایرانیان. تهران: مروارید.
دو فرس‌نامه­ی منثور و منظوم در شناخت نژاد و پرورش و بیماری‌ها و درمان اسب. (1366). به کوشش علی سلطانی­گردفرامرزی، تهران: مؤسسه­ی مطالعات اسلامی دانشگاه مک­گیل با همکاری دانشگاه تهران.
دهخدا، علی‌اکبر.(1363). امثال و حکم. ج3،  تهران: امیرکبیر.
ذوالفقاری، حسن.(1394). یک‌صد منظومه­ی عاشقانه­ی فارسی. تهران: چرخ.
ــــــــــــــــ.(1396). باورهای عامیانه­ی مردم ایران. با همکاری علی شیری، تهران: چشمه.
رجبی، پرویز.(1386). «اسب». دانشنامه­ی ایران، ج2، تهران: دایره‌المعارف بزرگ اسلامی، صص 835- 842.
رستگارفسایی، منصور.(1379). اژدها در اساطیر ایران. تهران: توس.
_____________.(1388). پیکرگردانی در اساطیر. تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.
زارعی، علی‌اصغر؛ خان­محمدی، محمدحسین.(1393). «فرضیه‌ای در باب پیوند شبدیز با آیین مهر». مطالعات ایرانی، سال13، شماره‌ی25، صص 141- 162.
زرین‌کوب، عبدالحسین.(1389). پیر گنجه در جست‌وجوی ناکجاآباد. تهران: سخن.
سروری، امید.(1389). «اسب در زندگی، نیروی نظامی و اعتقادات مغولان». پیام بهارستان، دوره­ی2، سال2، شماره­ی7، صص 253- 270.
سعدی، مصلح­بن­عبدالله.(1377). گلستان. به تصحیح و توضیح غلامحسین یوسفی، تهران: خوارزمی.
______________.(1387). بوستان. به تصحیح و توضیح غلامحسین یوسفی، تهران: خوارزمی.
شوالیه، ژان؛ گِربران، آلن.(1384). فرهنگ نمادها. ج1، ترجمه و تحقیق سودابه فضائلی، تهران: جیحون.
طبری، محمدبن ایوب حاسب.(1371). تحفه­الغرائب، به کوشش جلال متینی، تهران: معین.
طغیانی، اسحاق؛ جعفری، طیبه. (1388). «رویکردی اساطیری و روان‌شناختی به تولد نمادین شبدیز در خسرو و شیرین نظامی». بوستان ادب، دوره‌ی1، شماره‌ی1، پیاپی 1/ 55، صص 119- 134.
طوسی، محمدبن­محمود.(1382). عجایب­المخلوقات. به اهتمام منوچهر ستوده، تهران: علمی- فرهنگی.
عدلی، محمدرضا.(1387). «مفهوم قربانی (یجنه/ یسنه) در هند و ایران باستان». نیم‌سال‌نامه­ی تخصصی پژوهش‌نامه­ی ادیان، سال2، شماره­ی4، صص 101- 135.
عنصرالمعالی، کیکاووس­بناسکندر.(1386). قابوس‌نامه. به اهتمام و تصحیح غلامحسین یوسفی، تهران: علمی و فرهنگی.
فردوسی، ابوالقاسم.(1380). شاهنامه. براساس نسخه­ی نه­جلدی چاپ مسکو، تهران: ققنوس.
فروید، زیگموند.(1362). توتم و تابو. ترجمه­ی ایرج پورباقر، تهران: آسیا.
قائمی، فرزاد؛ یاحقی، محمدجعفر. (1388). «اسب پرتکرارترین نمادینه جانوری در شاهنامه و نقش آن در کهن‌الگوی قهرمان». زبان و ادب پارسی، شماره‌ی42، صص 9- 26.
قلیزاده، خسرو.(1388الف). فرهنگ اساطیر ایرانی بر پایه­ی متون پهلوی. تهران: پارسه.
ـــــــــــــ.(1388ب). «اسب در اساطیر هند و اروپایی». مطالعات ایرانی، سال8، شماره­ی16، صص 199- 232.
ـــــــــــــ.(1388ج). «باره­ی پهلوانی در اساطیر هند و اروپایی». پژوهش‌نامه­ی زبان و ادب فارسی (گوهر گویا)، سال3، شماره­ی1، پیاپی 9، صص 103- 122.
________.(1392). دانشنامه­ی اساطیری جانوران. تهران: کتاب پارسه.
قیم ‌نهاوندی.(1396). فرس‌نامه. به کوشش آذرتاش آذرنوش و نادر مطلبی، تهران: نی.
کریستی، آنتونی.(1384). اساطیر چین. ترجمه­ی باجلان فرخی، تهران: اساطیر.
گونسالس د کلاویخو، روی.(1384). سفرنامه­ی کلاویخو. ترجمه­ی مسعود رجب‌نیا، تهران: علمی و فرهنگی.
گیلانی، احمد­بن­محمد.(1375). مضمار دانش (فرس‌نامه). تصحیح نادر حائری، تهران: نشر دانشگاهی.
ماحوزی، مهدی.(1377). «اسب در ادبیات فارسی و فرهنگ ایرانی». مجله­ی دانشکده­ی ادبیات و علوم انسانی دانشگاه تهران، شماره­ی پیاپی 996، صص 209- 235.
مارزلف، اولریش.(1371). طبقه‌بندی قصه‌های ایرانی. ترجمه­ی کیکاووس جهانداری، تهران: سروش.
مجتهدی، علی‌اصغر. (1334). امثال و حکم در زبان محلی آذربایجان. تبریز: بنیاد کتابخانه‌ی فردوسی.
محمدبن­منور.(1388). اسرارالتوحید فی مقامات الشیخ ابی‌سعید. مقدمه، تصحیح و تعلیقات از محمدرضا شفیعی کدکنی، تهران: آگه.
مرکز دائره­المعارف بزرگ اسلامی. (1367). دائره­المعارف بزرگ اسلامی. زیر نظر سیدمحمد کاظم موسوی بجنوردی، تهران: مرکز دائره­المعارف بزرگ اسلامی.
مساح، رضوان. (1375). «فرس‌نامه‌های فارسی». آینه­ی پژوهش، دوره­ی7، شماره­ی40، صص 75-85.
مسعودی، علی بن حسین.(1344). مروج‌الذهب. ترجمه­ی ابوالقاسم پاینده، تهران: علمی و فرهنگی.
نظامی‌گنجوی،الیاس­بن­یوسف.(1313). خسرو و شیرین. با تصحیح و توضیح حسن وحیددستگردی، تهران: ارمغان.
ــــــــــــــــــــــــ.(1316). شرفنامه. به تصحیح حسن وحیددستگردی، تهران: ارمغان.
ــــــــــــــــــــــــ.(1373). هفت‌پیکر. به تصحیح برات زنجانی، تهران: دانشگاه تهران.
ــــــــــــــــــــــــ.(1376).خسروو شیرین.به‌تصحیح برات زنجانی،تهران:دانشگاه تهران.
ــــــــــــــــــــــــ.(1378). اقبالنامه. به تصحیح حسن وحیددستگردی، تهران: سوره.
ـــــــــــــــــــــــ‌ـ.(1381) اقبالنامه. به تصحیح برات زنجانی، تهران: دانشگاه تهران.
ــــــــــــــــــــــــ‌ـ.(1387) اقبالنامه. با تصحیح و شرح بهروز ثروتیان، تهران: امیرکبیر.
ــــــــــــــــــــــــ.(1392). خسرو و شیرین. به‌تصحیح بهروز ثروتیان، تهران: امیرکبیر.
وارینگ، فلیپ.(1384). فرهنگ خرافات و تعبیر خواب. ترجمه­ی احمد حجاران، تهران: درسا.
هال، جیمز.(1387). فرهنگ نگاره‌ای نمادها در هنر شرق و غرب. ترجمه­ی رقیه بهزادی، تهران: فرهنگ معاصر.

Ernest A. Wallis Budge. (1976). The  The history of Alexander the Great: being the Syriac version, ed. from 5 ms of the Pseudo-Callistenes. With an engl. trans, Amsterdam: APA-Philo Press.