پیوند «زلف» و «دل» و کارکردهای هنری آن در دیوان حافظ

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

دانشگاه شیراز

چکیده

در میان آفرینندگان آثار ادبی، خواجه شمس­الدین محمد حافظ شیرازی، جایگاه ویژه‌ای دارد. این تمایز و برجستگی در گرو عوامل متعددی است از جمله این‌که حافظ در پدیدآوردن آثارش، شگردهای هنری فراوانی را به‌کاربسته که بسیاری از آن­ها به رفتار و کارکرد وی با زبان و شیوه­ی واژه­گزینی و واژه­چینی او بر روی زنجیره­ی سخن مربوط است. حافظ­پژوهان بسیاری تمام تلاش خود را به کار بسته­اند تا خود را در جهان ذهن و زبان حافظ وارد کنند؛ اگرچه بسیاری از این تلاش­ها، به نتایج ارزشمندی دست یافته اما هنوز «ماجرای پایان‌ناپذیر حافظ» در آغاز راه است و هر روز شاهد تلاش­های پی­گیر در شرح، تفسیر و گره­گشایی از منظورهای خواجه‌ی شیراز و به ویژه کشف رمز و راز ظرافت­های کلام وی هستیم و هرکس از زاویه‌ای دیگر به آثار وی می­نگرد. توانمندی حافظ در فراخوانی و احضار واژگان بر روی زنجیره­ی گفتار و نیروی تداعی­گری ذهنی وی، بر کسی پوشیده نیست. در این مقاله برای نشان دادن گوشه­ای از این توانمندی­ها، کارکرد و پیوند هنری دو واژه یا اصطلاح «دل» و «زلف» در غزلیات حافظ بررسی شده­است. در دیوان حافظ این دو واژه در حدود 78 مرتبه (در واحد بیت) با هم‌ و مرتبط با یک‌دیگر به کار رفته­اند که در هر بار با تصویر و تعبیری متفاوت روبرو می­شویم. دراین مقاله این کارکردهای هنری  در 22 دسته تقسیم شده‌ که بررسی و تحلیل آن‌ها از اهداف اصلی این مقاله است.

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

The Relationship between "Ringlet" and "Heart" and Their Artistic Application in Divan of Hafez

چکیده [English]

Among the creators of literary texts, Khwaja Shams al-Din Muhammad Hafez-e Shirazi has a prominent and supreme position. This superiority and great eminence is because of several factors that Hafez and his greatness. In creating his literary works, Hafez has employed various artistic techniques which are related to firstly, his approach towards language, secondly, to his method of collecting the words as well as ordering and arranging them in the chain of speech. Many researchers have done their best to enter the mental and linguistic realms of Hafez' poems. Though most of these efforts have achieved valuable outcomes, "the endless and eternal story of Hafez" is at the beginning of its way. Every day his works are observed from different viewpoints and new efforts are being done to describe and interpret his goals and meanings, especially to demystify the enigma of "the delicacy and elegance of Hafez’s Speech". The power of Hafez in calling upon the words and combining them in the chain of speech as well as his intellectual associations are crystal clear for the researchers. To demonstrate one of his capabilities, the application and artistic relation between these two words, heart (del) and ringlet (zolf) are examined in Divan of Hafez. In Divan of Hafez, these two words have been used almost seventy eight times (per two hemistichs) together and also in association with each other; though each time with different interpretation and meaning. In this study these artistic applications will be classified into twenty two categories whose analysis and investigation is the main goal of this paper.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Keywords: Hafez
  • method of artistic interpretation and illustration
  • Ringlet
  • Heart
  • calling upon words and association of ideas
پایمرد، منصور. (1384). «دل مرکز معنایی شعر حافظ». مجله­ی حافظ پژوهشی، دفتر هشتم، به کوشش جلیل سازگارنژاد، صص53-74.
حافظ، خواجه شمس­الدین محمد. (1368). دیوان. تصحیح محمد قزوینی و قاسم غنی، تهران: اساطیر.
حافظ، خواجه شمس­الدین محمد. (1374). دیوان. به کوشش خلیل خطیب رهبر، تهران: صفی‌علیشاه.
حسن­لی، کاووس. (1383). «زلف تابدار حافظ (به­گزینی­های حافظ در پیوند با زلف)». مجله­ی دانشکده ادبیات و علوم انسانی دانشگاه تربیت معلم، سال 12، شماره­ی 45-46، صص 114-136.
خرمشاهی، بهاءالدین. (1361). ذهن و زبان حافظ. تهران: نشر نو .
خرمشاهی، بهاءالدین. (1367). حافظ­نامه. تهران: علمی و فرهنگی و سروش.
ذوالریاستین، صدرا. (1384). «نظری و گذری به حضور ساقی در شعر حافظ». ساده­ی بسیار نقش، به­کوشش کاووس حسن­لی، علمی و فرهنگی، صص 150-175.
رامی، شرف­الدین حسن بن محمد. (1386). فرهنگ اصطلاحات عرفانی. شامل یک فرهنگ اصطلاحات عرفانی و کتاب انیس العشاق شرف­الدین رامی، به کوشش منوچهر دانش پژوه، تهران: فرزان.
رجایی، محمدخلیل. (1359). معالم­البلاغه. شیراز: دانشگاه شیراز.
سجادی، سیدجعفر. (1386).فرهنگ اصطلاحات و تعبیرات عرفانی. تهران: طهوری.
سلاجقه، پروین. (1389). نقد نوین در حوزه­ی شعر. تهران: مروارید.
شبانی، عزیز. (1384). «بنیاد بر کرشمه­ی جادو». ساده­ی بسیار نقش، به­کوشش کاووس حسن­لی، علمی و فرهنگی، صص 26-42.
شفیعی کدکنی، محمدرضا. (1380). صور خیال در شعر فارسی. تهران: آگه.
علی­پور، مصطفی. (1378). ساختار زبان شعر امروز. تهران: فردوس.
فیض، ملامحسن. (1354). رساله­ی مشواق (در بیان بعض اصطلاحات اهل عرفان). با تصحیح و مقابله­ی حامد ربانی، تهران: کتابخانه­ی علمیه­ی حامدی.
کزازی، میرجلال الدین. (1374). زیبایی‌شناسی سخن پارسی. ج2، معانی. تهران: مرکز.
لاهیجی، شمس­الدین محمد. (1385). مفاتیح­الاعجاز فی شرح گلشن راز. تهران: زوّار.
محبتی، مهدی. (1386). بدیع نو. تهران: سخن.