بررسی تطبیقی رموز عرفانی منظومه‌ی مهر و ماه جمالی دهلوی با داستان شیخ‌صنعان عطار

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 دانشیار زبان و ادبیات فارسی دانشگاه تبریز

2 دانشیار دانشگاه شهید مدنی آذربایجان

چکیده

بررسی تطبیقی رموز عرفانی منظومه‌ی مهر و ماه جمالی دهلوی با داستان شیخ‌صنعان عطار
سکینه رسمی *
عاتکه رسمی**
 
چکیده
منظومه‌ی مهر و ماه، مثنوی عاشقانه‌ی جمالی دهلوی یکی از مریدان طریقت سهروردیه است. اگرچه این مثنوی در اصل داستانی عاشقانه است که قهرمان داستان در پی رؤیای معشوق از بدخشان به «مینا» سفر می‌کند؛ اما با تأمّل دیده می‌شود که طرح داستان با داستان شیخ‌صنعان منطق‌الطیر مطابقت دارد و سیروسلوکی روحانی را به تصویر درآورده است، چنان‌که در منطق‌الطیر، شیخ‌صنعان در پی رسیدن به معشوق از تمام شهرت و اعتبار ظاهری خویش درمی‌گذرد تا به عشق واقعی دست یابد. در منظومه‌ی مهر و ماه نیز «ماه» در پی رؤیای خویش  با دست‌شستن از تمامی امکانات، قدم در راه سلوک می‌گذارد و با گذر از تمامی تعیّنات، فنا را تجربه می‌کند. در این داستان درویش غار بدخشان و خضر راه‌دان در رسیدن ماه به مهر و اتّحاد آن‌ها به‌عنوان پیر فرزانه نمود می‌یابند و چون کار دشوارتر می‌شود، حضرت محمد (ص) همانند داستان شیخ‌صنعان در رؤیای همراهِ قهرمان ظاهر می‌شود و به یاریگری می‌پردازد. رموز عرفانی مطرح در منظومه‌ی مهر و ماه کاملاً تداعی‌کننده‌ی منطق‌الطیر عطار است. اگر عطار با طرح داستان شیخ صنعان، باری دیگر قدرت عشق را در رسیدن به کمال تبیین می‌کند، جمالی دهلوی نیز با داستان مهر و ماه، سفر عرفانی ماه را به تصویر می‌کشد. صرف‌نظر از شرایط سن و اختلاف ادیان که عشق شیخ‌صنعان را به‌صورت عشقی ممنوع معرفی می‌کند، در هر دو داستان عناصری چون رؤیای حرکت‌بخش، شب به‌عنوان  زمان نقطه‌ی عطف سفر، سفر از شرق به غرب، موانع و خطرات بازدارنده سلوک، هم‌سویی عقل و عشق، نمود حضرت محمد (ص) در رؤیای همراه قهرمان، گذر از عشق مجازی به عشق حقیقی، در سلوک قهرمانان  دیده می‌شود. این مقاله بر مبنای مکتب فرانسه، به سیرعرفانی ماه و تأثّر آن از داستان شیخ‌صنعان می‌پردازد.
واژه‌های کلیدی: جمالی دهلوی، شیخ‌صنعان، عرفان، عشق، عطار، مهر و ماه.
 
 
* دانشیار زبان و ادبیات فارسی دانشگاه تبریز rasmi1378@yahoo.com
** دانشیار زبان و ادبیات فارسی دانشگاه شهید مدنی آذربایجان rasmi1390@yahoo.com (نویسنده‌ی مسئول)
تاریخ دریافت مقاله: 16/1/1400                       تاریخ پذیرش مقاله: 28/4/1400

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

A comparative study of the mystical mysteries of Jamali Dehlavi's poem “Mehr-va-mah” with the story of Sheikh San'an by Attar

نویسندگان [English]

  • Sakineh Rasmi 1
  • Atekeh Rasmi 2
1 Associate Professor of Persian Language and Literature of Tabriz university .
2 Associate professor of Shahid Madani Univerisity " Azarbayjan
چکیده [English]

A comparative study of the mystical mysteries of Jamali Dehlavi's poem “Mehr-va-mah” with the story of Sheikh San'an by Attar
 
Extended Abstract                                                     
[1] Sakineh Rasmi
[2] Atekeh Rasmi
Introduction                                                                                                                                                        
Attar's Manṭiq-uṭ-Ṭayr is one of the most important mystical works that with its coherent structure Has passed the boundaries of time and place and has affected the works of other Iranian and non-Iranian poets. "Manṭiq-uṭ-Ṭayr is the story of a search, the search for the traceless Simorgh, a spiritual odyssey that depicts the journey in the authorities and the condition of the mystics and expresses the levels and degrees of this behavior in the symbol of the search of birds". (Zarrinkoob,1999: 89). Although scholars recognize Manṭiq-uṭ-Ṭayr as epic-mystical poem,(Zarrinkoob, 1993: 207) but the effect of this poem can not be ignored on romantic literature which the "Mehr O Mah" of  Dehlavi is one of them. In the poem of “Mehr-va-mah”, "Mah" follows his dream by abandon of all his possibilities and steps on the path of mysticism and experiences annihilation by passing through all appointments, therefore the study of the effect of the mystical behavior of Sheikh San’an's story on Masnavi of Mehr O Mah of Jamali Dehlavi is placed as the subject of this research.
 
 Research Methodology
This article uses a descriptive, comparative and analytical method to study the effect of the story of Sheikh San’an of Manṭiq-uṭ-Ṭayr on the poem of “Mehr-va-mah”of Jamali Dehlavi based the French Comparative School.
 
Background research
 The story of “Mehr-va-mah”has two poetic narrations by Jamali Dehlavi and Hosseini Shirazi and a prose narration by an unknown author“Mehr-va-mah”, Jamali Dehlavi's poem is one of the works that despite of its literary and mystical aspects, has received less attention. About this valuable work, except for three articles: The analysis of narrative function genre and negative fictional deceleration in the lyric language (The case of study of “Mehr-va-mah”) " (Talaei et al., 2016), "Comparison of love stories of Shahnameh Ferdowsi with Masnavi “Mehr-va-mah”"(Kazemi, 2016), and" The accordance of Hero’s journey with Campbell’s model in “Mehr-va-mah”,s Epopee written by Jamali Dehlavi ( Rasmi et al., 1397) no other research has been done, however, various researches have been done about Manṭiq-uṭ-Ṭayr and also its effect on other Iranian and non-Iranian works, which indicates the high influence of this Masnavi on Persian and non-Persian literature as:  Return: A comparison of the voyages of  birds in Manṭiq-uṭ-Ṭayr and the Odyssey ,(varedi, 2005) " Conference of the birds”  to  Richard  Bach’s “Jonathan Livingston Seagull " (Copa et al., 2011), A comparative study of the stages of Attar Neyshaburi's mystical journey in mantegh-ut- tair And ala tarighe-eram of nasib arizeh(Seifi et al., 2012)" Comparative study of characters of Attar’s conference of birds with characters of Becket’s waiting for Godot "(Khosravi Khorashad et al., 2012), An intertextual analysis of Sheikh San’an’s story with a view on the story of the Prophet Moses and the Prophet Khidr (PBUT) (Hejazi et al., 2014).
 
 
Discussion
 The story of Sheikh San’an, while narrating of the journey of the birds, is told when the birds have doubts about the correct path of the journey to Simorgh and Hudhud, who is the symbol of wisdom, convinces the birds with this story and explains the power of love to them. Sheikh San’an is a pious ascetic who has spent fifty years with his four hundred followers in abstinence and repentance. He never violated any of the traditional Islamic moral laws until he embarked on a journey from Mecca to Rome after seeing a dream. On this journey, the sheikh falls in love with a Christian girl and to reach her, violates all the moral and religious boundaries of Islam: worships idols, burns the Qur'an, and drinks wine, but finally, through the prayers of one of his most loyal followers and the intercession of Prophet Mohammad (PBUH)   returns to himself, becomes a Muslim again and comeback to Mecca. At the end of the story, the girl who was initially portrayed as an earthly lover and whose only desire was to fulfill her worldly desires becomes a symbol of heavenly love and helps her lover to purify his soul from worldly desires pass from virtual love to real love .The mystical mysteries of this story are quite evident in the story of “Mehr-va-mah”of Dehlavi. In Mehr-va-mah”of Dehlavi, the Dervish of Badakhshan, and Khezr appear as wise eld men and when his situation is getting worse, Hz Mohammad (PBUH) as the story of Sheikh San'an apears in the dream of the hero,s companion and helps him.The mystical mysteries mentioned in the poem of “Mehr-va-mah”completely are reminiscent of Attar's Manṭiq-uṬayr. Regardless of age and religious differences of beloved, which introduces the love of Sheikh San'an as forbidden love, in both stories the common elements such as the dream, the night as the turning point of travel, travel from east to west, obstacles and dangers, the alignment of wisdom and love, the appearance of Hz Mohammad (PBUH) in the dream of the hero's companion, and disciple, the passage from virtual love to true love can be seen. This article studies the relationships of two works based on French school.
 
Conclusion
 
    “Mehr-va-mah”is the longest Masnavi of Jamali Dehlavi, which is full of mystical mysteries and points. The poet, who is himself a follower of Suhrawardi, and as appears from his own words, for some time he has been sitting on the throne of Sheikhism as a guide, in apparently romantic poem,   depicts the Mystical journey and behavior well .It can be said that the poem  “Mehr-va-mah”  is a combination of the story of Attar's journey in the Seven stages of Love and the story of Sheikh Sanan. It can be said that the poem  of “Mehr-va-mah”is a combination of the story of Attar's journey in the Seven stages and the story of Sheikh San'an that hero, by freeing from himself, connects him to the highest degree of humanity and the eternal lover and unites him from multiplicity.The manifestation of the beloved in a dream, which is influenced by mysticism and an adaptation of a kind of story of Sheikh Sanan,s Attar, causes the seeker to set foot on the path of seeking  and walked from the east (Badakhshan), which is a symbol of survival, to the west of annihilation (Mina) to achieve survival with his annihilation, In both Masnavi, reason and love move in the same direction to reach the original truth. The dervishes of Badakhshan,s mountains and Hz Khidr and the Prophet Mohammad (PBUH) lead him in this journey and the hero, with the help of wise helpers, passes safely through the deadly valleys  and achieve rebirth. 
 
Keywords: Attar, Jamali Dehlavi, Manṭiq-uṭ-Ṭayr, “Mehr-va-mah”, mystic.
 
References
Books
 Abolghasemi, Maryam, (2004), Estelahat Va Mafahim Erfani Ye  Divan e Shams (The Gnostic Expressions and Meanings of Divan- e shams By Rumi), First Edition, Tehran : Ershad e Eslami press.
Abu Nasr Sarraj Tusi. (2001) Alloma, edited By Nicholson, translated By Mahdi Mohabbati, Tehran: Asatir Press.
Ain al-Qudat Hamedani, Abdullah Ibn Muhammad, (1387) Nameh –Ha- Ye Ain al-Qudat Hamedani( Letters of the same judges of Hamedani),By AliNagi Monzavi. 2thprint. Tehran: Asatir Press.
 Al Daylami AbolHassan, Atf ol Elf ol Malof ala lam ol-Matuf, research and presentation By J.K. Vade. Cairo: French Scientific Institute Press for Eastern Works.
Attar Neyshabouri, Farid ad-Din Muhammad ibn Ibrahim Attar, (1399) Mantiq ut-Tair, introduction, correction and comments By Mohammad Reza Shafiee-Kadkani, Tehran: Sokhan.
  ــــــــــــــ  ,           1993, Mantiq ut-Tair, By Seyyed Sadegh Goharin, Tehran: Elmi va Farhangi press
ــــــــــــــ  , (1353) Mantiq ut-Tair, corrector and introduction and comments and margins of Mohammad Javad Mushkour, Tehran: Tehran Bookstore.
Bayhaqi, Ahmad, (1987), Taj al-Masader, By Hadi Alamzadeh, Tehran: Institute of Cultural Studies and Research.
Cooper, J .c; (2013), Culture of Ritual Symbols, translated By Roghayeh Behzadi, Tehran: Elmi.
Fereshteh, Mohammad Qasim ,(1905 AD) History of the Fereshteh, Lucknow: Nul Kesver.
Forouzanfar, Badi'a al-Zaman,(1346-1336) Koliyyate Shams Ba Tashihat Va Havashi( Generalities of Shams with corrections and margins), Tehran: University of Tehran.
François, (1956) Contemporary Literature, Translated By Muhammad Ghulab, Cairo, Arabic Language Statement.
Goethe, Johann von W, (1973) Some Passages About the Concept of World Literature. In Hans-Joachim Schulz and Philip Rheim (eds), Comparative Literature: The Early Years, pp. 3-11. Chapel Hill: University of North Carolina Press.
Goyard, Marius François, 1956, Literary Literature, translated By Muhammad Ghulab, Cairo: Al-Bayyan Al-Arabi Committee.
Guillén, Claudio, (1993),The Challenge of Comparative Literature,Trans, Cola Franzen, Cambridge: Harvard University Press.
Jamali Dehlavi,  “Mehr-va-mah”, Introduction and correction By Seyyed Hesamuddin Rashedi, Tehran: Persian Research Center of Iran and Pakistan.
Jami, Abdul Rahman Ibn Ahmad ,(Without date) Nafahat Ul-Ons, By Molavi Ghulam Isa, William Naso Lisi, Molavi Abdul Hamid, Calcatt , Lisi Press.
Kashani,Izz al-Din Mahmud Ibn Ali,(1376) Mesbah al-Hedaye VA Meftah al-Kifaya, edited By Jalaluddin Homayi, fifth edition, Tehran: Homa.
Meybodi, Rashid al-Din, (1371) Kashf ul Asrar va Uddat ul Abrar,6 Volume , By Ali Asghar Hekmat,   5th print , Tehran: Amirkabir.
Mustamali Bukhari, Ismail Ibn Muhammad. (1387)  Sharh E Attarrof Le MazhabAl Tasavvof(Explain the definition of the religion of Sufism), 4th printh, Correction of Mohammad Roshan.
Pournamdarian, Taqi, (1985),  Ramz Va Dastan-Ha ye Ramzi dar Adab Farsi( Symbolism and symbolic stories in Persian Literature), Tehran: Elmi Va Farhangi Press. 
Qoshayri, Abu al-Qasim (1345) Tarjomeh Ye Resale ye Qoshayri (Translation of Qushairi treatise), By Khaja Imam Abu Ali Ibn Ahmad Al-Osmani, correction of Badi' al-Zaman Forouzanfar, Tehran: Book translation and publishing company.
 Sajjadi, Seyyed Jafar, (1996) Farhang Estelat va Ta’birat e Erfani (Dictionary of Mystical Terms and Interpretations), Tehran: Jomhouri.
Sheikh Ishraq,(1355) Majmo’e ye Mosannafat e Farsi( Collection of Persian Manuscripts), edited By Seyyed Hassan Nasr, Tehran: Publication of the Iranian Philosophy Association.
Suhrawardi, Shahabuddin Yahya, (2013), Agl e Sorkh (Red Wisdom) (Description and Interpretation of Suhrawardi mysterious Stories), By Taghi Pournamdarian, Tehran: Sokhan.
ـــــــــــــــــــ,     (1999), Seda ye Bal e Simorg (The Voice of Simorgh,s Wing), Tehran: Sokhan.
 
Wellek, Rene, (1959) The Crisis of Comparative Literature,In Werner P. Friedrich (ed), Proceedings of the Second Congress of the International.
 Zarrinkoob,Abdolhossein,(1993)Ashenayi Ba Nagd e Adabi( Introduction to Literary Criticism), Tehran: Sokhan.
ـــــــــــــــــــ,    (1347),Ba  Caravan Holleh, Tehran: Javidan.
 
ـــــــــــــــــ ,1988, Sharh e Masnavi Ye Sharif( Description of Sharif Masnavi), Tehran:Scientific and Cultural press.
 
Articles
 
Copa, Fatemeh, Behjat Sadat Hejazi, Salehe Ghazanfari Moghaddam. (1389), " From Attar’s conference of the birds to Richard Bach’s Jonathan living ston sea gull ", Journal of Literary Research, No. 170, pp. 70-49.
Ghafarava, Zamireh. (1395),"A Review of the Life and Works of Sheikh Jamali Dehlavi", Ghandparsi (Special Issue of Professor Zamira Ghafarava), No. 71-72, pp. 169-149.
Hejazi, Behjat al-Sadat, Seyed Alireza Hejazi. (1393), " An intertextual analysis of Sheikh San’an’s story with a view on the story of the Prophet Moses and the Prophet Khidr (PBUT))", Scientific-Research Quarterly, Literary-Quranic Quarterly, Second Year, Fourth Issue, pp. 160-134.
Kazemi, Seyedeh Faliheh. (1395),"Comparison of love stories of Ferdowsi Shahnameh with Masnavi of" Mehr O Mah ", National Conference of Lyrical Literature, Isfahan.
Khosravi Kharashad, Somayeh, Shahriar Shahidi,(1391). " Comparative study of characters of Attar’s conference of birds with characters of Becket’s waiting for Godot ", Journal of Comparative Art Studies, Second Year, No. 45, pp. 120-107.
Rasmi, Atkeh, Sakineh Rasmi. (1397), "The accordance of Hero’s journey with Campbell’s model in “Mehr-o-mah” epopee, written By Jamali Dehlavi", Volume 11, Number 44, pp. 80-51.
Seifi, Mohsen, Fatemeh Lotfi Mofrad Niasari. (1391)," A comparative study of the stages of Attar Neyshaburi's mystical journey in mantegh-ut-Tair ". Journal of Comparative Literature Exploration, Second Year, No. 7, pp. 116-97.
Talaei, Moloud, Mohammad Reza Nasrasfahani. (1395),"The analysis of narrative function genre and negative fictional deceleration in lyric language (The case of study of Mehr O Mah) ,   Journal of Linguistic Essays, No. 5 (33), pp. 148-129.
  Varedi, Zarrinataj. (1384). Return: A comparison of the voyages of  birds in Manṭiq-uṭ-Ṭayrand the Odyssey , , Shiraz University (Special Issue on Persian Language and Literature), Volume 22, Number 3, pp. 218-228
Wellek, Rene, (1970),The Name and Nature of Comparative Literature,In his Discriminations: Further Concepts of Criticism,  pp. 1-36. New Haven: Yale University Press.
 
 
[1]. Associate professor of Tabriz University 
[2]. Associate professor of  Azarbaijan Shahid MadaniUniversity

کلیدواژه‌ها [English]

  • Keywords: Attar
  • Jamali Dehlavi
  • Manṭiq-uṭ-Ṭayr
  • “Mehr-va-mah”
  • mystic
ابوالقاسمی، مریم. (1383). اصطلاحات و مفاهیم عرفانی دیوان شمس. تهران: ارشاد اسلامی.
ابونصر سراج طوسی. (1380). اللمع. به‌تصحیح نیکلسون، ترجمه‌ی مهدی محبّتی، تهران: اساطیر.
الدیلمی، ابوالحسن علی. (1962م)‌. عطف الألف المألوف علی اللام المعطوف. تحقیق و تقدیم ج.ک. واده، القاهره: مطبعه المعهد العلمی الفرنسی للآثار الشرقیه‌.
بیهقی، احمد. (1366). تاج‌المصادر. به‌کوشش هادی عالم‌زاده، تهران: مؤسسه‌ی مطالعات و تحقیقات فرهنگی.
پورنامداریان، تقی. (1364). رمز و داستان‌های رمزی. تهران: علمی و فرهنگی.
جامی، عبدالرحمن بن احمد. (بی‌تا). نفحات‌الأنس. به‌تحقیق مولوی غلام عیسی، ویلیام‌ ناسو لیس، عبدالحمید مولوی، کلکته: مطبعه‌ لیسی.
جمالی دهلوی. (1353) مثنوی «مهر و ماه». مقدمه و تصحیح سیدحسام‌الدین راشدی، تهران: مرکز تحقیقات فارسی ایران و پاکستان.
حجازی، بهجت‌السادات؛ حجازی، سیدعلیرضا. (1393). «تحلیل بینامتنی بر داستان شیخ صنعان با نظری به داستان حضرت موسی و خضر (علیهم‌ا‌السلام)». ادبی- قرآنی، سال 2، شماره‌ی 4، صص ۱۳۴-۱۶۰.
 خسروی خراشاد؛ شهریار شهیدی، سمیه. (1391). «مقایسه‌ی تطبیقی شخصیت‌های منطق‌الطیر عطار نیشابوری با شخصیت‌های نمایشنامه در انتظار گودو اثر ساموئل بکت». مطالعات تطبیقی هنر، سال2، شماره‌ی 45، صص 1۰۷- 1۲۰.
رسمی، عاتکه و رسمی، سکینه. (1397). «بررسی سفر قهرمان در منظومه‌ی مهر و ماه جمالی دهلوی براساس الگوی کمپبل». نقد ادبی، دوره‌ی 11، شماره‌ی 44، صص 51-80.
زرین‌کوب، عبدالحسین. (1347). با کاروان حُلّه. تهران: جاویدان.
ــــــــــــــــــــــ. (1372). آشنایی با نقد ادبی. تهران: سخن.
ــــــــــــــــــــــ. (1378). صدای بال سیمرغ. تهران: سخن.
سجادی، سیدجعفر. (1375). فرهنگ اصطلاحات و تعبیرات عرفانی. تهران: جمهوری.
سهروردی، شهاب‌الدّین یحیی. (1392). عقل سرخ (شرح و تأویل داستان‌های رمزی سهروردی). به‌‌همت تقی پورنامداریان، تهران: سخن.
سیفی، محسن؛ لطفی‌مفرد نیاسری، فاطمه. (1391). «جستاری تطبیقی در مراحل سفر عرفانی عطار نیشابوری در منطق‌الطیر و نسیب عریضه در علی طریق ارم». کاوش‌نامه‌ی ادبیات تطبیقی، سال 2، شماره‌ی 7، صص 97-116.
شیخ اشراق. (1355). مجموعه‌ی مصنّفات فارسی. تصحیح و تحشیه‌ی سیدحسن نصر، تهران: انجمن فلسفه‌ی ایران.
طلایی، مولود؛ نصراصفهانی، محمدرضا. (1395). «تحلیل عملکرد گونه روایت و شتاب منفی داستانی در زبان غنایی (مطالعه‌ی موردی: منظومه‌ی مهر و ماه جمالی دهلوی)». جستارهای زبانی، شماره‌ی 5 (پیاپی 33)، صص 1۲۹- 1۴۸.
عطار، فریدالدین. (1353). منطق‌الطیر. مصحح و مقدمه و تعلیقات و حواشی محمدجواد مشکور، تهران: کتابفروشی تهران.
ــــــــــــــ. (1372). منطق‌الطیر. به‌اهتمام سیدصادق گوهرین، تهران: علمی و فرهنگی.
ــــــــــــــ. (1399). منطق‌الطیر. مقدمه، تصحیح و تعلیقات محمدرضا شفیعی‌کدکنی، تهران: سخن.عین‌القضات همدانی، عبدالله‌بن‌محمد. (1387). نامه‌های عین‌القضات همدانی. به‌اهتمام علی‌نقی منزوی، تهران: اساطیر.
غفاراوا، ضمیره. (1395). «نظری به زندگی و آثار شیخ‌جمالی دهلوی».  قندپارسی (ویژه‌نامه پروفسور ضمیره غفاراوا)، شماره‌ی 71-72، صص149-169.
فرشته، محمدقاسم. (1905م) تاریخ فرشته. لکنهو: نول کشور.
فروزانفر، بدیع‌الزمان. (1346-1336). کلیات شمس با تصحیحات و حواشی. تهران: دانشگاه تهران.
ـــــــــــــــــــ . (1367) شرح مثنوی شریف. تهران: علمی و فرهنگی.
قشیری، ابوالقاسم. (1345). ترجمه‌ی رساله قشیری از خواجه امام ابوعلی بن احمد العثمانی. تصحیح بدیع‌الزمان فروزانفر، تهران: بنگاه ترجمه و نشر کتاب.
کاشانی، عزالدین محمودبن‌علی. (1376). مصباح‌الهدایه‌ و مفتاح‌الکفایه‌. به تصحیح جلال‌الدین همایی، تهران: هما.
کاظمی، سیده ملیحه. (1395). «مقایسه‌ی داستان‌های عشقی شاهنامه فردوسی با مثنوی مهر و ماه». همایش ملی ادبیات غنایی، اصفهان https://civilica.com/doc/521038.
کوپا، فاطمه و همکاران. (1389). «از منطق‌الطیر عطار تا جاناتان مرغ دریایی ریچارد باخ».  جستارهای ادبی، شماره‌ی 170، صص ۴۹-۷۰.
کوپر، جی. سی. (1392). فرهنگ نمادهای آیینی. ترجمه‌ی رقیه بهزادی، تهران: علمی.
گویارد، ماریوس فرانسوا.(1956). الادبالمقارن. ترجمه‌ی محمد غلاب، قاهره: لجنه البیان العربی.
مستملی بخاری، اسماعیل‌بن محمد. (1387) شرح‌التعرف لمذهب التصوف. ج4، تصحیح محمد روشن.میبدی، رشیدالدّین. (1371)  کشف‌الأسرار و عدّه‌الأبرار. ج6، به اهتمام علی‌اصغر حکمت، تهران: امیرکبیر.
واردی، زرین‌تاج. (1384). «بازگشت؛ نیم نگاهی به سفرهای ادیسه و مرغان منطقالطیر». نشریه‌ی علوم اجتماعی و انسانی دانشگاه شیراز (ویژه‌نامه‌ی زبان و ادبیات فارسی)، دوره‌ی 22، شماره‌ی 3، صص 218-228.
Guillén, Claudio, (1993) The Challenge of Comparative Literature. Trans, Cola Franzen, Cambridge: Harvard University Press.Goethe, Johann von W. (1973) Some Passages Pertaining to the Concept of World Literature. In Hans-Joachim Schulz and Philip Rheim (eds), Comparative Literature: The Early Years, pp. 3-11. Chapel Hill: University of North Carolina Press.Wellek, Rene. (1959) The Crisis of Comparative Literature. In Werner P. Friedrich (ed), Proceedings of the Second Congress of the International.
ـــــــــــــــ. (1970). The Name and Nature of Comparative Literature. In his Discriminations: Further Concepts of Criticism, New Haven: Yale University Press. pp. 1-36.