گسترة سنت رباعی خوانی مردمی در ایران

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسنده

استاد زبان و ادبیات فارسی دانشگاه تربیت مدرس

چکیده

گستره‌ی سنت رباعی خوانی مردمی در ایران
حسن ذوالفقاری
چکیده
رباعی از مهم‌ترین و قدیم‌ترین قالب‌های شعر فارسی است. این قالب مشهور جز آنکه در شعر کلاسیک جایگاه ویژه‌ای دارد و شاعران بزرگی چون خیام را به خود جذب کرده است، میان مردم نیز بسیار رواج دارد. در مناطق مختلف و اقوام گوناگون با نام‌ها و کارکردهای متفاوت در آیین‌ها و مراسم سوگ و سرور خوانده می‌شود و خنیاگران محلی آن را با ساز و آواز می‌نوازند و می‌خوانند. رباعی‌های مردمی ویژگی‌هایی دارد که آن را از نوع کلاسیک آن متمایز می‌کند. روش مطالعه‌ی بررسی موردی و براساس طرحی جامع باعنوان «بومی سرودهای ایرانی» انجام شده که تمامی گونه‌های شعری را شناسایی می‌کند. در این پژوهش 14گونه رباعی در مناطق مختلف ایران و کشورهای فارسی زبان شناسایی شد که به گویش محلی بود. این گونه‌های بومی رباعی در شرق ایران با نام‌های «روایی»، «چهاربیتی»، «غریبی»، «باخرزی»، «ارده‌خوانی»، «فلک‏خوانی»، «موریگی»، «ارده»، «ربّایی» و در شمال ایران باعنوان «ربایی خئون» و «امیری» و در جنوب ایران به «رباهی»، «داربازی» و «خیام-خوانی» شهرت دارد. بیشترین کاربرد رباعی در خراسان بزرگ است. این مقاله برای نخستین بار این گونه‌ی مهم را معرفی می‌کند. 
واژه‌های کلیدی: ادبیات عامه، رباعی‌خوانی، گونه‌های رباعی‌خوانی، نام‌های رباعی.

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

The Tradition of Reading Ruba'i among Iranians

نویسنده [English]

  • hasan zolfagari
Prof of Persian Language & Literature in Tarbiat Modares University
چکیده [English]

The Tradition of Reading Ruba'i among Iranians
Introduction
In books on rhetoric, Ruba'is are mostly considered as formal, and by its name account, a foreign type of poetry, while it is one of the oldest forms of Farsi poetry. Ruba'i is a descendent of Pahlavi language in Iran's pre-Islamic era, the dialectical versions of which could be observed in some texts. Besides the theoretical debates on the form and content of Ruba'i, it is important to study its function and style of reading among people. This study is to investigate the idea that Ruba'i was common among people and should not be considered as a classic form. No evidence except Pahlavi texts are given to suppose this idea. This study, however, performed a field study on 14 types of Ruba'is with their customary functions in different areas of Iran. The results indicate that Ruba'is were common among people of Iran, singing it in their happy and sad ceremonies.
Reading Ruba'is has been prevalent in different areas of Iran which is different from the formal and classic Ruba'is. Public Ruba'i has tremolo and additions; it is compatible with the language and dialect of the area; it is sometimes accompanied with music; it is often performed customarily in wedding or mourning ceremonies. Reading Ruba'is is sometimes performed through dance and games; the poems often do not have the title of Ruba'i and they do not have any particular poet. In fact, they take a title in each area. These titles are mostly the changed and manipulated versions of Ruba'is such as Rabayi, Ravayi, and Rabahi, meaning that they follow the content. The poems are simple and without much literary devices, carrying themes of daily life, while the classic Ruba'i often has a mystic and philosophical meaning.
Review of the literature, aims, and research method
There have been many studies on Ruba'is in classic literature. However, few have attempted to investigate reading Ruba'is and their function among people. To show the prevalence of this literary form among people, Zolfaqari (2015) conducted a field study on 600 types of folk poems which were considered Ruba'i. The comparison and analysis of their structure revealed the following results.
The tradition of reading Ruba'i in Iran
Reading Ruba'i and couplet is the basic of musical songs of southern and central Khorasan. The common songs in Khorasan and Tajikistan in the form of Ruba'i are known as Gharibi which shows the sorrows of a Tajik. Gharibis were also sung in Iran and Afqanistan. They were sometimes known as quatrain in the Northern Khorasan (Yousefzadeh, 2009, p. 143), differentiating between their own quatrains and those of the other areas, considering them regional or foreign. Reading Falak (heaven) is a complaint poem about the destructive events of the world in Khorasan. In the Ruba'is of Falak, Falak is the destiny of the human, thus, the poet complains about the unkind behavior of Falak.
Ravayi or Ruba'i is a type of happy poetry in Dameghan which were sung by ladies in wedding ceremonies. They are not accompanied by music, and their content is about the bride and groom.
In Sistan, the feminine mourning ceremonies are known as Ravayi, or Ardeh (shouting). They are sung in group or individually without any musical instrument.
In the desert area of Dameghan, the epic and heroic poems are sometimes sung as Ruba'i, and ladies read Ruba'i in wedding and groom (Damad Sadkani) ceremonies. Marvegi is a type of happy songs and musical instrument in Marv city which is sung in wedding and happy ceremonies. It is actually a public Ruba'i taken from Bukhara.
In the north of Iran, Ruba'i or Tabari Khaun/Tabari Khan is a type of poem in Mazandarani dialect which is sung in Tirgan or Tirmasinzeh ceremonies. In the south of Iran, particularly in Abadeh city, when families take the bride to the groom's house, they sing some poems which are known as Rabahi. Reading Khayam, or Khayami or Shaki is a type of music in Bushehr city which is performed in the wedding, circumcising, and other happy ceremonies.
References
 
Ahmadi Panah Semnani, M. (1998). The music of the neighbor. Journal of Poetry, 23, 116-119.
Ahmadi Panah Semnani, M. (2004). Song and writing songs in Iran. Soroush.
Ahmadi Rishehri, A. (1996). Sangestan. Navid Shiraz.
Ajami, M. (1997). A research on oral poems of Tajikestan. Journal of Poetry, 21.
Akrami, R. (2004). Tirmasinzeh songs. Book of the Month, 67 & 68, 90-93.
Amanov, R. (2002). Public Ruba'I and exquisite secrets. Soroush.
Amanov, R., & Shadi Gol, O. (1976). Ruba'is of Tajikistan. Erfan.
Ameri, J., & Tabatabai, H. (2017). Local music of desert area. Hableh Rood.
Babachahi, A. (1989). Shereh in south of Iran. The Cultural Institute of Eghbal.
Boostan, B., & Darvishi, M. (1991). A review of traditional and local music of Iran. Artistic Studies.
Dolatshah Samarghandi. (1959). On poets (edited by Mohammad Ramezani). Kalaleh Khavar.
Fatemi, S. (2014). Ceremony and music in Iranian cultures. Mahoor.
Homayi, J. (2000). Intimate secrets. Morvarid.
Homayi, J. (2002). Rhetoric techniques and literary devices. Homa Press.
Honari, R. (1962). Husbandry among villagers and nomads of Ghuchan. Payam Novin, 4(6).
Javid, H. (2007). An introduction to local music in Iran. Sooreh Mehr.
Mahdavi, H. (2013). Ceremonies and customs of Iranians. Afkar.
Maraghi, A. (1993). Community of languages. Institute of Research on Culture.
Mashayekhi, M. (2009). Culture of people in Tayba and Bakherz. Mohaghegh.
Masoomi, N., & Khalov, M. (1965). Folklore of people in Afghanistan in Tajik alphabet. Doshanbeh.
Mirafzali, A. (1997). Farsi and Ruba'i. Journal of poetry. 21(4).
Mohebi, M. (1961). Book of the week. 41, 861.
Nasri Ashrafi, J. (2004). Drama and music in Iran. Aroon.
Noorjanov, N. (1999). Traditional theatre of Tajikestan and reminiscent of ancient culture. Journal of Art, 24(4).
Ohad al-Din Kermani. (1987). Divan of Rubayat. Soroush.
Payandeh Langeroodi, M. (1979). Traditions and customs of Gil and Deylam. Center of Culture.
Razavian, F. (1993). Songs and music of locals in southern Khorasan. Received from: http://www.persiancarpetassociation.com
Razi, H. (2004). Ceremonies of water. Behjat.
Sedaghat Kish, J. (1987). Rubahi in weddings of Abadeh. Chista, 42, 177-183.
Shafiee Kadkani, M. (1989). Music of poetry. Agah.
Shahrani, E. (1994). Tajik and Pakestanian couplets. Research Center of Farsi Language in Iran and Pakistan.
Shamisa, S. (1984). A review of Ruba'i in Farsi poetry. Tehran.
Shams Gheis Razi. (1981). On the poems of foreigners (edited by Mohammad Ghazvini). Zavar.
Shariatzadeh, A. (1992). The culture of Shahroodi people. Pazineh.
Sharifian, M. (2003). About mourning, music, and custom of mourning in Bushehr. Dirin.
Sharifian, M., & Nasrashrafi, J. (2009). The lyrics of Khayami album. Mahoor.
Tabatabayifar, R. (2002). Ghatool village during the history: a monography. Naghsh Bayan.
Taheria, M. (1965). A history of Dameghan culture and a selection of Dameghan's folk cultures. Magazine of Education Organization in Dameghan.
Vahidian Kamiar, T. (1978). Analyzing the rhyme of folk poetry. Agah.
Vahidian Kamiar, T. (1991). Analyzing the source of rhyme in Farsi poetry. Astan Ghods Razavi.
Yousefzadeh, A. (2009). Musicians of northern Khorasan and its repertoire (translated into Farsi by Alireza Manafzadeh). Mahoor.
Zarinkoob, A. (1978). Unveiled poetry and non-lying poetry. Javidan.
Zolfaqar, H. (2015). Functions and features of couplet in Iranian songs. Literary Studies, 9(32), 63-95.
Zolfaqari, H. (2015). Folk poetry literature. Institute of Supporting National Researchers.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Quatrain Reading
  • Popular Literature
  • Types of Quatrain Reading
  • Quatrain Names
احمد پناهی سمنانی، محمّد. (1377). «آوای همسایه­ها». شعر، شماره‌ی 23، صص116-119.
ــــــــــــــــــــــــ. (1383).  ترانه و ترانه‌سرایی در ایران. تهران: سروش.
احمدی ریشهری، عبدالحسین. (1375) سنگستان. شیراز: نوید.
اکرمی، رضا. (1383). «ترانه­های تیرماسین زه». کتاب ماه هنر، شماره‌ی 67 و 68 ، صص 90 – 93.

الهامی، فاطمه؛ سنجرانی واحد، فداحسین. (1395). سیتک‌های سیستانی: (بازیابی و تصحیح روایات شفاهی، شرح و تحلیل سبکی دوبیتی‌ها و رباعی‌های محلی سیستان). زاهدان: دانشگاه سیستان و بلوچستان.

امان اُف، رجب. (1381) رباعیات مردمی و رمزهای بدیعی. تهران: سروش.
امان اُف، رجب؛ عمر اوف، شادی گل. (1976). رباعی‌های خلق تاجیکی. دوشنبه: عرفان.
اوحدالدین کرمانی. (1366). دیوان رباعیات. به‌کوشش احمد ابومحبوب، تهران: سروش.
باباچاهی، علی. (1368). شروه‌سرایی در جنوب ایران. تهران: مرکز فرهنگی هنری اقبال.
بوستان، بهمن؛ درویشی، محمدرضا. (1370). هفت اورنگ مروری بر موسیقی سنتی و محلی ایران. تهران: حوزه‌ی هنری.
پاینده لنگرودى، محمود. (1357). آیین‌ها باورداشت‌هاى گیل و دیلم. تهران: بنیاد فرهنگ.
جاوید، هوشنگ. (1386).  آشنایی با موسیقی نواحی ایران. کتاب اول، تهران: سوره مهر.
دولتشاه سمرقندی. (1338).  تذکره‌الشعرا. به‌کوشش محمد رمضانی، تهران: کلاله خاور.
ذوالفقاری، حسن. (1394الف). «کاربرد و ویژگی‌های دوبیتی در بومی سرودهای ایرانی».  ادب پژوهی، دوره‌ی 9، شماره‌ی 32، صص 63-95.
ــــــــــــــــ. (1394ب).«ادبیات منظوم عامه».تهران: صندوق حمایت از پژوهشگران کشور، طرح پژوهشی چاپ نشده.
رضویان، فائزه. (1372). «آواها و نواهای محلی خراسان جنوبی».http://khong.ir/news.php
زرین‌کوب، عبدالحسین. (1356). شعر بی­نقاب شعر بی­دروغ. تهران: جاویدان.
شریعت­زاده، علی­اصغر. (1371). فرهنگ مردم شاهرود. تهران: پازینه.
شریفیان، محسن. (1382). اهل ماتم، آواها وآیین سوگواری در بوشهر. تهران: دیرین.
شریفیان، محسن؛ نصراشرفی، جهانگیر. (1388). متن آلبوم موسیقی خیامی. تهران: ماهور.‏
شفیعی‌کدکنی، محمدرضا. (1368). موسیقی شعر. تهران: آگاه.
شمس قیس رازی. (1360). المعجم فی معاییر اشعارالعجم. به‌تصحیح علامه محمد قزوینی، با مقابله‌ی مدرس رضوی، تهران: زوار.
شمیسا، سیروس. (1363). سیر رباعی در شعر فارسی. تهران: آشتیانی.
شهرانی، عنایت‌الله. (۱۳۷۳). دوبیتی‌های تاجیکی. پاکستان، مرکز تحقیقات فارسی ایران و پاکستان.
صداقت­کیش، جمشید. (1366). «رباهی در عروسی­های آباده». چیستا، سال 6، شماره‌ی 42، صص 177-183.
طاهریا، محمدعلی. (1344). «تاریخچه‌ی فرهنگ دامغان و گزیده­ای از فرهنگ عامیانه‌ی دامغان». نشریه‌ی اداره آموزش و پرورش شهرستان دامغان.
طباطبایی­فر، رضا. (1381). روستای قاطول در گذر زمان (مونوگرافی). تهران: نقش بیان.
عامری، جواد؛ طباطبایی، سیدحسین. (1396). بوم­نواهای سرکویر. سمنان: حبله­رود.
عجمی، محمدعلی. (1376). «پژوهشی در اشعار شفاهی تاجیکستان». شعر، دوره‌ی 5، شماره‌ی 21، صص 214-219.
فاطمی، ساسان. (1393). جشن و موسیقی در فرهنگ‏های ایرانی. تهران: ماهور.
محبّی، محمدمهدی. (1340). کتاب هفته. شماره‌ی 41، ص 861.
مراغی، عبدالقادر. (1372). جامع الالحان. به‌اهتمام تقی بینش، تهران: مؤسسه‌ی مطالعات و تحقیقات فرهنگی.
مشایخی، محمدجواد. (1388). فرهنگ مردم تایباد و باخرز. مشهد: محقق.
معصومی، ن؛ و خال اوف، م. (۱۹٦۵م). فولکلور خلقهای افغانستان به الفبای تاجیکی. تاجیکستان، دوشنبه: عرفان.
مهدوی، حسام الدین. (1392). جشن­ها و آیین­های ایرانی. تهران: افکار.
میرافضلی، سیدعلی. (1376). «پارسی و رباعی». مجلهی شعر، دوره‌ی 4، شماره‌ی 21، صص 8-19.
نصری اشرفی، جهانگیر. (1383). نمایش و موسیقی در ایران. ج۲، تهران: آرون.
نورجانف اف، نظام. (1378). «تیاتر سنتی (عنعنه) تاجیکان و بازمانده­های عناصر فرهنگ باستانی در آن». هنر، سال 19، شماره‌ی 4، پیاپی 42، صص 72-83.
وحیدیان کامیار، تقی. (1358). بررسی وزن شعر عامیانه. تهران: آگاه.
ـــــــــــــــــــ (1370). بررسی منشأ وزن شعر فارسی. مشهد: آستان قدس رضوی.
همایی، جلال الدین. (1379). محرم اسرار (مجموعه مقالات). تهران: مروارید.
ــــــــــــــــــ. (1381). فنون بلاغت و صناعات ادبی. تهران: مؤسسه‌ی نشر هما.
هنری، رضا. (1341). «زناشویی در نزد روستاییان و چادرنشینان قوچان». پیام نوین، سال 4، شماره‌ی 6 و 7، صص 20-25.
یوسف­زاده، آمنه. (1388). رامشگران شمال خراسان، بخشی و رپرتوار او. ترجمه‌ی علی‌رضا مناف­زاده، تهران: ماهور.