تحلیل انتقادی گفتمان عرفانی در غزلیات حافظ با تکیه بر فرانقش متنی زبان در زبان‌شناسی سیستمی- نقشی هلیدی

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 استادیار مرکز معارف اسلامی و ادبیات فارسی دانشگاه صنعتی اصفهان

2 دانشیار زبان و ادبیات فارسی دانشگاه اصفهان

چکیده

یکی از روش‌های کارآمد برای مطالعه‌ی زوایای معناشناختی زبان عرفانی در متون ادبی، تحلیل گفتمان انتقادی است که رویکردی جدید از تحلیل گفتمان در مطالعات زبان‌شناسی به ‌شمار می‌رود و به تجزیه‌وتحلیل متون در پیوند با زمینه و بافت فرهنگی و اجتماعی می‌پردازد. در پژوهش حاضر با روشی توصیفی- تحلیلی و مطابق با الگوی سه‌سطحی فرکلاف، به تحلیل معناشناختی زبان عرفانی حافظ پرداخته می‌شود. بدین‌منظور پس از توصیف غزل‌های عرفانی حافظ مطابق با چارچوب زبان‌شناسی سیستمی- نقشی هلیدی و با تکیه بر فرانقش متنی زبان در آن چارچوب، با عنایت به بافت درون‌زبانی و برون‌زبانی غزل‌ها و با تحلیلی بینامتنی، به تفسیر و تبیین ایدئولوژیک آن‌ها پرداخته می‌شود. نتایج پژوهش نشان‌ می‌دهد که ویژگی‌های عرفانی شاخص در زبان عرفانی حافظ، ویژگی‌هایی است که با دیگر متون عرفانی اشتراکاتی دارد و ضمن ارائه‌ی مختصات بینامتنی و قواعد عام گفتمان عرفانی، منعکس‌کننده‌ی دیدگاه‌های شخصی و ایدئولوژیک حافظ در ارتباط با اوضاع فرهنگی-اجتماعی زمانه‌ی اوست. دستاورد تحقیق، توجیه و تبیین علمی، نظام‌مند و الگومدار زبان عرفانی حافظ و بیان چگونگی و چرایی شکل‌گیری، تولید و درک گفتمان عرفانی او با استفاده از معیارها و ابزارهای دقیق تحلیل انتقادی گفتمان است که نتایج پژوهش را بر پایه‌های مستدل و موثق زبان‌شناسی، استوار و از برچسب کلی‌گویی و خطاهای حاصل از آن مبرّا می‌‌کند.
 

کلیدواژه‌ها

عنوان مقاله [English]

Critical Analysis of Mystical Discourse in Hafez’s ‎Sonnets Based on the Textual Metafunction of Language ‎in Halliday’s Systemic-Functional Linguistics

نویسندگان [English]

  • Maryam Rashidi 1
  • Sayyede Maryam Rozatian 2
1 Assistant professor in Center of Islamic Sciences and Persian Literature at Isfahan University of Technology
2 Associate professor of Persian Language and Literature at University of Isfahan
چکیده [English]

One of the effective methods to study the semantic aspects of mystical language in literary texts is critical discourse analysis, which is a new attitude of discourse analysis in linguistics studies that analyses texts considering cultural and social context. The present research analyses Hafez's mystical language with an analytic-descriptive method and based on three-level pattern of Fairclough. For this purpose, after describing Hafez's mystical poems according to Halliday’s systemic-functional linguistics framework and relying on the textual metafunction of language in that framework, by observing the interlingual and extralingual contexts of the poems and with an intertextual analysis, it interprets and explains them ideologically. The results of the research indicate that distinguished mystical features in Hafez's mystical language have some points in common with other mystical texts and besides presenting the intertextual characteristics and general principles of mystical discourse, they indicate Hafez's personal and ideological views in relation with cultural and social conditions of his time. The achievement of the present research is to justify and describe Hafez's mystical language scientifically and pattern based and also to express how and why his mystical discourse is formed, produced and comprehended with applying effective and reliable instruments of critical discourse analysis. Therefore, the achieved results are reliable and based on linguistics authentic and reasonable rudiments and are also far from generalization and its following mistakes.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Hafez’s sonnets
  • mystical discourse
  • Critical discourse analysis
  • ‎Fairclough
  • Halliday
  • textual metafunction.‎

مراجع

آقاگل‌زاده، فردوس. (1384). «کاربرد آموزه‌های زبان‌شناسی نقش‌گرا در تجزیه‌وتحلیل متون ادبی». دانشکده‌ی ادبیات و علوم انسانی دانشگاه فردوسی مشهد، دوره‌ی 38، شماره‌ی 2، پیاپی 149، صص 1-‌21.
ــــــــــــــــــ.(1385). تحلیل گفتمان انتقادی. تهران: علمی و فرهنگی.
ــــــــــــــــــ.(1394). زبان‌شناسی کاربردی و مسایل میان‌رشته‌ای زبان. تهران: علمی.
‌آلگونه جونقانی، مسعود. (1395الف). «بررسی انسجام غیرساختاری در غزلی از حافظ». جستارهای زبانی، دوره‌ی ۷، شماره‌ی 4 (پیاپی32)، صص 39-57.
ــــــــــــــــــــــ.(1395ب). «تحلیل انسجام متنی غزلی از حافظ بر اساس ساخت مبتدایی». جستارهای زبانی، دوره‌ی ۷، شماره‌ی7 ، شماره‌ی پیاپی35، صص 265-290.
پورنامداریان، تقی؛ ایشانی، طاهره. (1389). «تحلیل انسجام و پیوستگی در غزلی از حافظ با رویکرد زبان‌شناسی نقش‌گرا». دانشکده‌ی ادبیات و علوم انسانی، سال18، شماره‌ی 67، صص 7-‌43.
حافظ شیرازی، شمس‌الدین محمد. (بی‌تا). دیوان. به‌تصحیح محمد قزوینی و قاسم غنی، تهران: زوّار.
خرمشاهی، بهاءالدین. (1374). حافظ. تهران: طرح نو.
رجایی بخارایی، احمدعلی. (1373). فرهنگ اشعار حافظ. تهران: علمی.
رشیدی، مریم؛ روضاتیان، سیده‌مریم. (1400). «تحلیل انتقادی گفتمان عرفانی در غزلیات حافظ مطابق با الگوی سه‌سطحی فرکلاف و با تکیه بر فرانقش بینافردی زبان در زبان‌شناسی سیستمی- نقشی هلیدی». زبان‌شناسی و گویش‌های خراسان، دوره‌ی 13، شماره‌ی 2، شماره‌ی پیاپی 25، صص 49-77.
رشیدی، مریم‌. (1401). «تحلیل انتقادی گفتمان عرفانی در غزلیات حافظ مطابق با الگوی سه‌سطحی فرکلاف و با تکیه بر فرانقش اندیشگانی زبان در نظریه‌ی نقش‌گرای نظام‌مند هلیدی». زبان‌شناسی و گویش‌های خراسان، انتشار آنلاین (مقالات آماده‌ی انتشار).
سلطانی، سیدعلی‌اصغر. (1394). قدرت، گفتمان و زبان. تهران: نی.
شفیعی‌کدکنی، محمدرضا. (1387). قلندریه در تاریخ. تهران: سخن.
صبور، داریوش. (1384). آفاق غزل فارسی. تهران: زوار.
‌صفا، ذبیح‌الله. (1374). تاریخ ادبیات ایران. ج2، تهران: فردوس.
طالبیان، یحیی؛ آقابابایی، سمیه. (1395). «تحلیل و واکاوی نظریه‌ی نظم عبدالقاهر جرجانی در غزلی از حافظ با تکیه بر نظریات هلیدی و گرایس». نقد ادبی و بلاغت، سال5، شماره‌ی 2، صص 153-170.
غنی، قاسم. (1386). بحث در آثار و افکار و احوال حافظ. تهران: هرمس.
فتوحی، محمود. (1389). بلاغت تصویر. تهران: سخن.
فرکلاف، نورمن. (1389). تحلیل انتقادی گفتمان. ترجمه‌ی فاطمه شایسته‌پیران و همکاران، تهران: وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، دفتر مطالعات و توسعه‌ی رسانه‌ها.
مهاجر، مهران؛ نبوی، محمد. (1393). به‌سوی زبان‌شناسی شعر. تهران: آگه.
 نویا، پل. (1373). تفسیر قرآنی و زبان عرفانی. ترجمه‌ی اسماعیل سعادت، تهران: مرکز نشر دانشگاهی.
 هلیدی، مایکل؛ حسن، رقیه. (1393). زبان، بافت و متن. ترجمه‌ی مجتبی منشی‌زاده و طاهره ایشانی، تهران: علمی.
یارمحمدی، لطف‌الله. (1391). درآمدی به گفتمان‌شناسی. تهران: هرمس.
ـــــــــــــــــــ. (1395). تجزیه و تحلیل مقابله‌ای گفتمان‌شناختی. تهران: هرمس.
‌Fairclough, N. (2013). Language and power. New York: Routledge.
Halliday, M.A.K. (1994). An Introduction to Functional Grammer. London: Edward Arnold.

فایل ها

هم رسانی

ارجاع به این مقاله

آمار