شعر پژوهی(بوستان ادب)

در این بیت از حافظ:کوه اندوه فراقت به چه حالت بکشد حافظ خسته که از ناله تنش چون نالی‌ستضبط‌های «حالت/ حیلت/ طاقت»، محل بحث میان مصححان دیوان اوست. انتخاب هریک از این سه ... بیشتر در این بیت از حافظ:کوه اندوه فراقت به چه حالت بکشد حافظ خسته که از ناله تنش چون نالی‌ستضبط‌های «حالت/ حیلت/ طاقت»، محل بحث میان مصححان دیوان اوست. انتخاب هریک از این سه وجه، ازنظر قاموسی بی‌اشکال است؛ اما بی‌تردید از این میان، تنها یکی حافظانه‌تر است. «حیلت» افزون بر معنای شناخته‌اش که مرادف با «چاره و تدبیر» است، در جنب کلمه‌ی «خسته» (= بیمار) ایهامی به‌معنای متداول آن در گذشته، یعنی طب نیز دارد. همچنین مجاورت کلمات «کوه» و «کشیدن» (= جرّ) و ایهام آن به «علم‌الحیل و علم جرّ أثقال» ترجیح این ضبط را بر دو ضبط دیگر تقویت می‌کند. بااین‌همه دو ضبط دیگر، یعنی «به چه طاقت» و «به چه حالت» نیز به‌کلی بی‌وجه نیستند و مستندات متنی که حافظ از آن‌ها متأثر بوده، می‌تواند دلیلی برای مقبولیت نسبی ضبط «طاقت» باشد. ضبط «به چه حالت» نیز ازمنظر جناس و ایهام کتابتی نکته‌ای دارد که کمتر موردتوجه شارحان حافظ و بلاغیون بوده است. این نوع از ایهام و جناس مبتنی بر آیین کتابت نسخ و ایهامات حاصل از شیوه‌ی کتابت بوده است که نویسندگان و گویندگان گذشته، دست‌کم در دوره‌ای خاص، بدان توجه کامل داشته‌اند. این مقاله در پی آن است که ضمن بررسی دلایل مقبولیت نسبی دو ضبط اخیر، رجحان ضبط «حیلت» را با دلایل متنی و بلاغی به‌عنوان ضبط مختار حافظ بررسی کند.

تصحیح و گزارش ابیاتی از دیوان کبیر

الهام خلیلی جهرمی؛ شیرین رزمجو بختیاری

دوره 15، شماره 1 ، خرداد 1402، صفحه 19-48

https://doi.org/10.22099/jba.2022.44926.4304

چکیده

دیوان کبیر یا کلیّات شمس تبریزی یکی از آثار برجسته‌ی مولاناست که متأسّفانه کمتر از مثنوی بدان توجّه شده ‌است. حجمِ بسیارِ ابیات، ‌یک‌دست نبودن نُسَخِ خطی و شیوه‌ی سرایش این اثر، تصحیح آن را با دشواری‌هایی ... بیشتر دیوان کبیر یا کلیّات شمس تبریزی یکی از آثار برجسته‌ی مولاناست که متأسّفانه کمتر از مثنوی بدان توجّه شده ‌است. حجمِ بسیارِ ابیات، ‌یک‌دست نبودن نُسَخِ خطی و شیوه‌ی سرایش این اثر، تصحیح آن را با دشواری‌هایی همراه کرده است. در این پژوهش، نویسندگان با اتّکا به نسخ معتبر، به اصلاحِ ایرادهایی پرداخته‌اند که در دیوان مصحَّح‌ فروزانفر موردغفلت واقع شده‌ است. این ابیات علاوه بر دیوان مصحّح فروزانفر در دیگر تصحیح‌ها، گزیده‌ها و حتّی ترجمه‌های دیوان کبیر نیز بررسی و مشخص شد که این ایرادها در بسیاری موارد در پژوهش‌های بعد از فروزانفر و به تبعیّت از تصحیح ایشان وارد شده ‌است. نیکلسون پیش از همه به تصحیح و ترجمه‌ی دیوان شمس پرداخته؛‌ ولی تعداد محدودی غزل (48 غزل) را در گزیده‌ی خویش تصحیح و ترجمه کرده ‌است. آربری نیز 400 غزل را براساس نسخه‌ی پرحجم چستربیتی ترجمه کرده و بنابر قول خودش در مقدّمه، به تصحیح فروزانفر هم دسترسی داشته ‌است. توفیق سبحانی در سال 1386 بر اساس تک‌نسخه‌ی قونیه‌ی 770، کلیّات شمس را تصحیح کرده؛ امّا در پاره‌ای موارد از نسخه‌ی اساس خود تبعیّت نکرده‌ و بر شیوه‌ی تصحیح فروزانفر رفته ‌است. در این مقاله با تکیه بر نسخ معتبر پاره‌ای از ابیات تصحیح شده با این هدف که ضبط بسامان‌تری از آن‌ها ارائه شود. در این راه علاوه بر نسخ خطّی معتبر، بررسی زبان مولوی در دیگر آثارش و شیوه‌ی کارکرد تعبیرها و ترکیب‌ها نیز راه‌گشای نگارندگان بوده ‌است.

تحلیل صحّت انتساب دیوان خطایی به شاه اسماعیل اوّل صفوی بر اساس نظریّة ژرار ژنت

ابراهیم دانش؛ سجاد حسینی

دوره 15، شماره 1 ، خرداد 1402، صفحه 49-82

https://doi.org/10.22099/jba.2023.44249.4263

چکیده

شاه‌اسماعیل اوّل صفوی، میراثدار سیاست و شجاعتِ شیوخ متأخّر صفوی، شیخ‌جنید و شیخ‌حیدر، و جدّ مادری‎اش، اوزون حسن آققویونلو، و فضیلت و معنویّت شیوخ متقدّم صفوی، به‌ویژه شیخ‌صفی‎الدین اسحاق ... بیشتر شاه‌اسماعیل اوّل صفوی، میراثدار سیاست و شجاعتِ شیوخ متأخّر صفوی، شیخ‌جنید و شیخ‌حیدر، و جدّ مادری‎اش، اوزون حسن آققویونلو، و فضیلت و معنویّت شیوخ متقدّم صفوی، به‌ویژه شیخ‌صفی‎الدین اسحاق اردبیلی بود. به گواهی برخی منابع معتبر تاریخی و ادبی، وی طبع شاعری داشت و دیوان خطایی منسوب به اوست؛ امّا صحّت این انتساب مخالفان و موافقانی دارد. این مقاله به شیوه‌ی توصیفی-تحلیلی، به بررسی دیوان خطایی و منابع ادبی و تاریخی دوران صفوی بر اساس نظریّه‌ی ترامتنیت ژرار ژنت پرداخته و به این نتیجه رسیده که با توجّه به قراین پیرامتنی درونی و بیرونی، انتساب دیوان مذکور به شاه‌اسماعیل اوّل صفوی پشتوانه‌ی علمی، ادبی و تاریخی محکمی دارد. بیشترین قراین پیرامتنی درونی این انتساب، مربوط به «عنوان دیوان» و «تخلّص شاعر» است که علاوه بر دلالت بر شخصی واحد، در دیوان خطایی بارها در کنار هم آمدهاند. همچنین بیشترین قراین پیرامتنی بیرونی، مربوط به گزارشهای تذکره‌نویسان درباره‌ی شاعری و انتساب دیوان خطایی به وی با نقل نمونهای از اشعار اوست. دیگر قراین پیرامتنی عبارت‌اند از: اشارات مورّخان، مؤلّفانِ فرهنگها و دایره‌المعارف ها، سلسه‌النّسب ها، سفرنامه‎ ها، عاشیق ها و... به شاعری وی که روی‌هم‌رفته صحّت انتساب دیوان خطایی را به او تأیید میکنند.

تحلیل انتقادی گفتمان عرفانی در غزلیات حافظ با تکیه بر فرانقش متنی زبان در زبان‌شناسی سیستمی- نقشی هلیدی

مریم رشیدی؛ سیده مریم روضاتیان

دوره 15، شماره 1 ، خرداد 1402، صفحه 83-118

https://doi.org/10.22099/jba.2023.42522.4180

چکیده

یکی از روش‌های کارآمد برای مطالعه‌ی زوایای معناشناختی زبان عرفانی در متون ادبی، تحلیل گفتمان انتقادی است که رویکردی جدید از تحلیل گفتمان در مطالعات زبان‌شناسی به ‌شمار می‌رود و به تجزیه‌وتحلیل متون ... بیشتر یکی از روش‌های کارآمد برای مطالعه‌ی زوایای معناشناختی زبان عرفانی در متون ادبی، تحلیل گفتمان انتقادی است که رویکردی جدید از تحلیل گفتمان در مطالعات زبان‌شناسی به ‌شمار می‌رود و به تجزیه‌وتحلیل متون در پیوند با زمینه و بافت فرهنگی و اجتماعی می‌پردازد. در پژوهش حاضر با روشی توصیفی- تحلیلی و مطابق با الگوی سه‌سطحی فرکلاف، به تحلیل معناشناختی زبان عرفانی حافظ پرداخته می‌شود. بدین‌منظور پس از توصیف غزل‌های عرفانی حافظ مطابق با چارچوب زبان‌شناسی سیستمی- نقشی هلیدی و با تکیه بر فرانقش متنی زبان در آن چارچوب، با عنایت به بافت درون‌زبانی و برون‌زبانی غزل‌ها و با تحلیلی بینامتنی، به تفسیر و تبیین ایدئولوژیک آن‌ها پرداخته می‌شود. نتایج پژوهش نشان‌ می‌دهد که ویژگی‌های عرفانی شاخص در زبان عرفانی حافظ، ویژگی‌هایی است که با دیگر متون عرفانی اشتراکاتی دارد و ضمن ارائه‌ی مختصات بینامتنی و قواعد عام گفتمان عرفانی، منعکس‌کننده‌ی دیدگاه‌های شخصی و ایدئولوژیک حافظ در ارتباط با اوضاع فرهنگی-اجتماعی زمانه‌ی اوست. دستاورد تحقیق، توجیه و تبیین علمی، نظام‌مند و الگومدار زبان عرفانی حافظ و بیان چگونگی و چرایی شکل‌گیری، تولید و درک گفتمان عرفانی او با استفاده از معیارها و ابزارهای دقیق تحلیل انتقادی گفتمان است که نتایج پژوهش را بر پایه‌های مستدل و موثق زبان‌شناسی، استوار و از برچسب کلی‌گویی و خطاهای حاصل از آن مبرّا می‌‌کند.

تحلیل انتقادی گفتمان انوری در قطعه والی گدا براساس رویکرد نورمن فرکلاف

سید سعید صابری مقدم؛ مهدی شریفیان

دوره 15، شماره 1 ، خرداد 1402، صفحه 119-142

https://doi.org/10.22099/jba.2023.44800.4297

چکیده

قطعه بستر مناسبی برای طرح انتقادهای اجتماعی است. انوری ابیوردی از شاعران معروف قرن ششم نیز در قطعه‌ی والی گدا، نسبت به جهالت مردم و درک نادرست آنان از شرایط سیاسی و اجتماعی و نحوه‌ی حکومت‌داری سلجوقیان ... بیشتر

نگاهی به غم عشق و هویت مظلوم در غزل‌های حیران دُنبُلی

رویین تن فرهمند

دوره 15، شماره 1 ، خرداد 1402، صفحه 143-168

https://doi.org/10.22099/jba.2023.44818.4296

چکیده

مهر طلبی، هویت مظلوم، همذات پنداری، و فرافکنی، از نشانههای وابستگی نفسانی است که از عشق سالم فرسنگها دور است. رنجش و نالش، گونهای حسبحالپردازی است که بیشتر ریشه در رویدادهای بزرگ زندگی ... بیشتر مهر طلبی، هویت مظلوم، همذات پنداری، و فرافکنی، از نشانههای وابستگی نفسانی است که از عشق سالم فرسنگها دور است. رنجش و نالش، گونهای حسبحالپردازی است که بیشتر ریشه در رویدادهای بزرگ زندگی شاعران دارد. واکنش شاعران به این رخدادها تند است و همراه با جوش و خروش و در حال و هوایی اندوهناک، سامان میپذیرد. حیران دُنبُلی، از شاعران روزگار قاجاریه، درحادثهی جدایی از معشوق دریغ یادهای شاعرانه دارد که در منِ غنایی شاعر، جلوه کرده است. منِ زار، محزون، ستمکش، مبتلا، بیچاره، بدبخت و شکسته، اندکی از بسیار درد وارههای شاعری است که «هویت مظلومش» را با آه، ناله، نفرین، شکایت و افسوس، نشان داده است. درواقع، آنچه در دستور زبان عاطفی حیران رنگ عشق به خود گرفته، نیازها و وابستگیهای نفسانی بیمارگونه است. گله از جدایی و باور به نقش چرخ، بخت، قسمت، چشم زخم و رقیب، در جدایی معشوق، خود داوری، مهرطلبی و چشمداشتِ ترحم، در شمار دیگر ویژگیهای سرودههای حیران هستند. حیران، در یک رابطهی نابرابر، انسانی مهرطلب است که خود کم بینیهایش را با بسامد بالا نشان داده است. شاید بتوان گدازههای آتشین برون ریخته از هستی ناتوان حیران را آینهای تمام نمایی از ستم جامعهی مرد سالار و دین مدار در درازای تاریخ شعر فارسی، دانست. میتوان رنجمویههای حیران را به جایگاه و نقش و توان زن در روزگار قاجاریه نیز مربوط دانست و بر این باور بود که ادب عشق زنانه در برابر ادب قدرت مردانه، شکست خورده است.

روابط بینامتنی داستان گنبد سیاه با قرآن بر پایه‌ی تحلیل لایه‌ی واژگانی

غلامحسین مددی؛ ابراهیم استاجی؛ اعظم استاجی؛ علی تسنیمی

دوره 15، شماره 1 ، خرداد 1402، صفحه 169-194

https://doi.org/10.22099/jba.2023.43117.4211

چکیده

هفت‌پیکر از آثار برجسته‌ی ادبی با بیانی رمزی است که بسیاری از ظرفیت‌های زبانی آن ناشناخته ‌است. ازآنجاکه محتوای یک اثر ائتلافی از معانی واژه‌ها است و نمود واژگانی سبک در اثر به‌مراتب بیشتر از لایه‌های ... بیشتر هفت‌پیکر از آثار برجسته‌ی ادبی با بیانی رمزی است که بسیاری از ظرفیت‌های زبانی آن ناشناخته ‌است. ازآنجاکه محتوای یک اثر ائتلافی از معانی واژه‌ها است و نمود واژگانی سبک در اثر به‌مراتب بیشتر از لایه‌های دیگر است، واکاوی لایه‌ی واژگانی در کشف ظرفیت‌های زبانی و پیوند هنری زبان و معنا کارآمدتر است. در این پژوهش با بررسی لایه‌ی واژگانی به‌ویژه هنرِ واژه‌گزینی، نقش این سازه‌ی زبانی در بازنماییِ روایت ثانوی در داستان «گنبد سیاه» مشخص می‌‌شود. سراینده به‌منظور اثربخشی و درک عمیق‌ترِ خواننده از پیام متن، داستان آدم (ع) را به‌موازات داستان گنبد سیاه در سطح زیرین روایت می‌کند. گزینش واژه‌ها متناسب با ارزش آن‌ها در بافت متنی و نقششان در پیوند با فرامتن است؛ ازاین‌رو واژه‌هایی که در بازنمایی روایت ژرف‌ساختی ایفای نقش می‌کنند، رمزگانی نمادین هستند که ازنظر محتوایی، قابلیت دریافت‌های چندگانه به متن می‌بخشند و از دیدگاه ساختاری، عامل انسجام در روایت ژرف‌ساخت و تداعی رخدادهای آن هستند. بسامد و تکرار واژگان به متن قابلیت ارجاع به روایت ثانوی را می‌دهد. استفاده از شگردهایی مانند نقش منادایی، صفت جانشین اسم و آوردن ضمیر شخصی قبل از واژه‌ها، شیوه‌هایی مناسب برای برجسته‌سازی رمزگان است.

مقاله کوتاه: پندنامه منظوم انوشیروان و انتساب آن به امیر حکیم برهانی

مهدی دهرامی؛ روح الله خادمی

دوره 15، شماره 1 ، خرداد 1402، صفحه 197-212

https://doi.org/10.22099/jba.2022.44376.4269

چکیده

از میان پادشاهان ساسانی، خسرو انوشیروان عادل بیش از دیگران در ادب فارسی مشهور است که این شهرت بیش از همه از رهگذر ورود جمله‌های حکیمانه و پندنامه‌های او در ادب فارسی است. سخنان او علاوه بر اینکه در لابه‌لای ... بیشتر

مقالات آماده انتشار

شماره جاری

دوره 16 (1403)

دوره 15 (1402)

دوره 14 (1401)

دوره 13 (1400)

دوره 12 (1399)

دوره 11 (1398)

دوره 10 (1397)

دوره 9 (1396)

دوره 8 (1395)

دوره 7 (1394)

دوره 6 (1393)

دوره 5 (1392)

دوره 4 (1391)

دوره 3 (1390)

دوره 2 (1389)

دوره 1 (1388)

دوره و شماره: دوره 15، شماره 1 - شماره پیاپی 55، خرداد 1402، صفحه 1-212

تصحیح و شرح بیتی از دیوان حافظ بر اساس مستندات متنی و شگردهای بلاغی

چکیده

تصحیح و گزارش ابیاتی از دیوان کبیر

چکیده

تحلیل صحّت انتساب دیوان خطایی به شاه اسماعیل اوّل صفوی بر اساس نظریّة ژرار ژنت

چکیده

تحلیل انتقادی گفتمان عرفانی در غزلیات حافظ با تکیه بر فرانقش متنی زبان در زبان‌شناسی سیستمی- نقشی هلیدی

چکیده

تحلیل انتقادی گفتمان انوری در قطعه والی گدا براساس رویکرد نورمن فرکلاف

چکیده

نگاهی به غم عشق و هویت مظلوم در غزل‌های حیران دُنبُلی

چکیده

روابط بینامتنی داستان گنبد سیاه با قرآن بر پایه‌ی تحلیل لایه‌ی واژگانی

چکیده

مقاله کوتاه: پندنامه منظوم انوشیروان و انتساب آن به امیر حکیم برهانی

چکیده