تحلیل صحّت انتساب دیوان خطایی به شاه اسماعیل اوّل صفوی بر اساس نظریّة ژرار ژنت

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 گروه زبان و ادبیات فارسی، دانشکده ادبیات و علوم انسانی، دانشگاه محقق اردبیلی

2 گروه تاریخ و جامعه شناسی، دانشکده علوم اجتماعی، دانشگاه محقق اردبیلی

10.22099/jba.2023.44249.4263

چکیده

شاه‌اسماعیل اوّل صفوی، میراث­دار سیاست و شجاعتِ شیوخ متأخّر صفوی، شیخ‌جنید و شیخ‌حیدر، و جدّ مادری‎اش، اوزون حسن آق­قویونلو، و فضیلت و معنویّت شیوخ متقدّم صفوی، به‌ویژه شیخ‌صفی‎الدین اسحاق اردبیلی بود. به گواهی برخی منابع معتبر تاریخی و ادبی، وی طبع شاعری داشت و دیوان خطایی منسوب به اوست؛ امّا صحّت این انتساب مخالفان و موافقانی دارد. این مقاله به شیوه‌ی توصیفی-تحلیلی، به بررسی دیوان خطایی و منابع ادبی و تاریخی دوران صفوی بر اساس نظریّه‌ی ترامتنیت ژرار ژنت پرداخته و به این نتیجه رسیده که با توجّه به قراین پیرامتنی درونی و بیرونی، انتساب دیوان مذکور به شاه‌اسماعیل اوّل صفوی پشتوانه‌ی علمی، ادبی و تاریخی محکمی دارد. بیشترین قراین پیرامتنی درونی این انتساب، مربوط به «عنوان دیوان» و «تخلّص شاعر» است که علاوه بر دلالت بر شخصی واحد، در دیوان خطایی بارها در کنار هم آمده­اند. همچنین بیشترین قراین پیرامتنی بیرونی، مربوط به گزارش­های تذکره‌نویسان درباره‌ی شاعری و انتساب دیوان خطایی به وی با نقل نمونه­ای از اشعار اوست. دیگر قراین پیرامتنی عبارت‌اند از: اشارات مورّخان، مؤلّفانِ فرهنگ­ها و دایره‌المعارف ­ها، سلسه‌النّسب­ ها، سفرنامه‎ ها، عاشیق ­ها و... به شاعری وی که روی‌هم‌رفته صحّت انتساب دیوان خطایی را به او تأیید می­کنند.
 

کلیدواژه‌ها

عنوان مقاله [English]

An Analysis of the Accuracy of Attribution of Divane Khatayi to Shah Isma'il I of Safavid Based on Gerard Genette’s Theory

نویسندگان [English]

  • Ebrahim Danesh 1
  • Sajjad Hoseini 2
1 Department of Persian Language and Literature, Faculty of Literature and Humanities, University of Mohaghegh Ardabili.
2 Department of History & Sociology, Faculty of Social sciences, University of Mohaghegh Ardabili.
چکیده [English]

Shah Isma'il I of the Safavid dynasty was the inheritor of the politics and courage of the late Safavid sheikhs (Sheikh Junaid and Sheikh Haidar) and his maternal grandfather (Ozone Hasan Ag Ghoiunlu) and the virtues and spirituality of the old Safavid sheikhs, especially Sheikh Safi al-Din Ishaq Ardabili. According to some reliable historical and literary sources, he had a poetic talent and Divane Khatayi has been attributed to him. However, the accuracy of this attribution has some opposing and adherents. This paper has studied Divane Khatayi and other literary and historical sources of the Safavid era in a descriptive-analytical way based on Gerard Genette’s Theory and concluded that according to the inner and outer paratextual evidence, the attribution of Divane Khatayi to Shah Isma'il I of the Safavids has a strong scientific, literary and historical backing. Most of the inner paratextual evidence of this attribution is related to the title of the divan and the poet’s pen name that in addition to implying the same person, frequently came together. Furthermore, most of the external paratextual evidence is related to biography writers' reports about his poetic talent and attribution of Divane Khatayi to him along with quoting examples of his poems. Other paratextual evidence includes references from historians, authors of dictionaries and encyclopedias, Selselat-ol Nasabs, travelogues, Ashiqs, etc. that confirm the accuracy of attribution of Divane Khatayi to him altogether.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Keywords: Divane Khatayi
  • Shah Isma'il I
  • Gerard Genette
  • ‎paratextual evidences.‎

مراجع

آذر بیگدلی، لطفعلی­بیگ. (1336). آتشکده‌ی آذر. ج1، تصحیح حسن سادات ناصری، تهران: امیرکبیر.
آراسلی، حمید. (1946). شاه‌اسماعیل خطایی. باکو: آذربایجانین ایرانیله مدنی علاقه جمعیتینین نشریاتی.
آلن، گراهام. (1385). رولان بارت. ترجمه‌ی پیام یزدان­جو، تهران: مرکز.
اسپناقچی پاشازاده، محمد. ‌(1379). انقلاب‌الإسلام بین الخواص و العوام. به‌کوشش رسول جعفریان، قم: دلیل.
اسماعیل‏زاده دوزال، رسول. (1388). شاه‌اسماعیل صفوی. تهران: الهدی.
ایگلتون، تری. (1380). پیش­درآمدی بر نظریّه‌ی ادبی. ترجمه‌ی عباس مخبر، تهران: مرکز.
باربارو، جوزافا و دیگران. (1349). سفرنامه‌های ونیزیان در ایران. ترجمه‌ی منوچهر امیری، تهران: خوارزمی.
باکیخانوف، عباسقلی آقا. (1382). گلستان ارم. تهران: وزارت امورخارجه.
باقری، مهری. (1389). مقدّمات زبان­شناسی. تهران: قطره.
بنانی، امین و همکاران. (1380). صفویان. ترجمه و تدوین یعقوب آژند، تهران: مولی.
البورینی، حسن. (1963). تراجم­الاعیان من ابناءالزمان. ج2، تحقیق صلاح­الدین المنجد، دمشق: مطبوعات المجمع العلمی العربی بدمشق.
الطهرانی، آقابزرگ. (بی­تا). الذّریعه إلی تصانیف الشیعه. بیروت: دارالأضواء.
بهاری سیستانی، ملک­شاه­حسین. (1397). تذکره‌ی خیرالبیان. تصحیح عبدالعلی اویسی کهخا، زاهدان: دانشگاه سیستان و بلوچستان.
پیرانی، منصور. (1395). «متن­های آستانه­ای در پیوند با ادبیات تطبیقی (نمونه‌ی مطالعه‌شده:سعدی­نامه)». پژوهش­های ادبیات تطبیقی، دوره‌ی4، شماره‌ی3، صص167-197.
پیرزاده ابدال­زاهدی، حسین. (1395). سلسله­النسب صفویّه. تصحیح حسین نصیر باغبان، تهران: ارمغان تاریخ.
تربیت، محمدعلی. (1373). رجال آذربایجان. به‌کوشش غلامرضا طباطبایی ‏مجد، تبریز: نگار.
ــــــــــــــــ. (1377). دانشمندان آذربایجان. به‌کوشش غلامرضا طباطبایی ‎مجد، تهران: وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی.
ترکمان، اسکندربیگ. (1334). تاریخ عالم آرای عباسی. ج1، تهران: امیرکبیر.
حاجی‌خلیفه، مصطفی. (1941). کشف‎الظنون. تصحیح شرف­الدین یالتکایا، استانبول: مطبعه‌ی معارف.
حافظ ابرو، عبدالله. (1380). زبده‏التواریخ. ج2، تصحیح سیّدکمال حاج­سیّدجوادی، تهران: وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامى.‏
حسینی، محمدباقر. (1395). «امکان تسمیه‌ی قرآن به «متن» براساس تعریف نوین در نظریه­های نقد ادبی».  کتاب قیّم، سال6، شماره‌ی14، صص 89-111.
خطایی، شاه اسماعیل. (بی­تا). دیوان خطایی. نسخه‌ی خطی کتابخانه‌ی مجلس شورای اسلامی.
ـــــــــــــــــــ.. (1388). کلیّات اشعار شاه‌اسماعیل صفوی. تصحیح رسول اسماعیل‏زاده‌ی دوزال، تهران: الهدی.
ــــــــــــــــــــ.(1966). شاه‌اسماعیل خطایی اثر لری. تصحیح حمید آراسلی، باکو: آذربایجان س. س. ر. علملر آکادمیاسی نشریاتی.
خواندمیر، غیاث­الدین. (1380). تاریخ حبیب­السّیر فی اخبار افراد بشر. ج4، زیر نظر محمد دبیرسیاقی، تهران: خیّام.
داد، سیما. (1382). فرهنگ اصطلاحات ادبی. تهران: مروارید.
روضاتیان، سیده­مریم. (1390). «ملحقّات تذکره­الأولیا (بررسی و مقایسه‌ی بینامتنی بخش اوّل و دوم تذکره­الأولیا)». پژوهش­نامه‌ی زبان و ادب فارسی(گوهر گویا)، سال5، شماره‌ی1، صص 147-174.
روضاتیان، سیده­مریم؛ میرباقری­فرد، سیدعلی‌اصغر. (1390). «خوانش بینامتنی، دریافت بهتر از متون عرفانی». کاوش­نامه، سال12، شماره‌ی، 23، صص 89-112.
روملو، حسن‌بیگ. (1342). احسن­التواریخ. به‌کوشش چارلز نارمن سیدن، تهران: کتابخانه‌ی شمس.
رویمر، هانس روبرت. (1380). ایران در راه عصر جدید. ترجمه‌ی آذر آهنچی، تهران: دانشگاه تهران.
ساسانی، فرهاد. (1384). «تأثیر روابط بینامتنی در خوانش متن». زبان و زبان­شناسی، سال1، شماره‌ی2، صص39-54.
سامی، شمس­الدین. (1308).  قاموس­الاعلام. ج3، استانبول: مهران.
سلطان­القرائی، محمدامین. (1395). «معرّفی نسخه‌ی خطی منحصربه­فرد کلیّات شاه ‌اسماعیل صفوی خطایی موجود در کتابخانه علاّمه جعفر سلطان­القرائی». پیام بهارستان، سال9، شماره‌ی28، صص47-59.
سلیمی کوچی، ابراهیم. (1396). «نقش عناصر پیرامتنی در توسعه‌ی دریافت و فهم مثنوی».  پژوهش ادبیات معاصر جهان، دوره‌ی22، شماره‌ی1، صص249-268.
شاردن، ژان. (1345). سیاحت‏نامه‌‌ی شاردن. ج7، ترجمه‌ی محمد عباسی، تهران: امیرکبیر.
شامی، نظام‏الدین. (1363). ظفرنامه. به‌کوشش پناهی سمنانی، تهران: سازمان نشر کتاب.
صفوی، سام‌میرزا. (1384). تذکره‌ی تحفه‌ی سامی. تصحیح رکن­الدّین همایون­فرّخ، تهران: اساطیر.
ظفر اردبیلی، مرتضی­قلی. (1388). دیوان اشعار ترکی مرتضی قلی ظفر اردبیلی. تصحیح حسین محمدزاده صدّیق، اردبیل: شیخ صفی‎الدین.
عاشیق قوربانی. (1393). عاشیق قوربانی شعرلر. به‌کوشش محمد عبادی قاراخانلو، تبریز: اختر.
عبادی قاراخانلو، محمد. (1393). خسته قاسیم، تبریز: اختر.
عبدالرزّاق سمرقندی، کمال‏الدین. (1383). مطلع سعدین و مجمع بحرین. به‌اهتمام عبدالحسین نوایی: تهران، پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.
عرب­زاده، ابوالفضل. (1378). فهرست نسخه­های خطّی کتابخانه عمومی آیه­الله گلپایگانی. قم: دارالقران الکریم.
علیشیر نوائی، امیرنظام­الدین. (1363). مجالس­النفائس. به اهتمام علی­اصغر حکمت، تهران: کتابخانه منوچهری.
غریبی، منتشااوغلو. (1382). دیوان و تذکره‌ی شعرای روم. تصحیح حسین محمدزاده صدّیق، تهران: مصحح. 
فخری هروی. (1345). روضه­السلاطین. تصحیح عبدالرسول خیام‎پور، تبریز: مؤسسه‌ی تاریخ و فرهنگ ایران. 
قزوینی، ابوالحسن. (1367). فوایدالصفویه. تصحیح مریم میراحمدی، تهران: مؤسسه‌ی مطالعات و تحقیقات فرهنگی.
کریمیان سیچانی مهدی؛ عبداللهی طارمسری، زهرا. (1388). «معرّفی مجموعۀ نُسَخ خطی به زبان ترکی کتابخانه‌ی مجلس شورای اسلامی». پیام بهارستان، دوره‌ی2، سال1، شماره‌ی4‌، صص 627-652.
کتابدار، صادقی بیگ. (1327). مجمع­الخواص. ترجمه‌ی عبدالرسول خیامپور، ‌تبریز: اختر.
لطیفی قسطمونیلی، عبداللطیف. (1314). تذکره‌ی لطیفی. به‌کوشش احمد جودت، استانبول: مطبعه اقدام.
مدرّس‌ تبریزی، میرزامحمدعلی. ‌(1392). ریحانه­الأدب. ‌قم: کتابخانه‌ی آیه­الله مرعشی نجفی.
مشکور، محمدجواد. (1349). نظری به تاریخ آذربایجان و آثار باستانی و جمعیّت­شناسی آن. تهران: انجمن آثار ملّی.
معین، محمد. (1386). فرهنگ فارسی. ج1، تهران: اَدِنا.
منصوری، فیروز. (1356). رازهایی در دل تاریخ. تهران: مؤلّف.
ـــــــــــــــ. (1383). «شایعه‌ی شاعری شاه‌اسماعیل صفوی». حافظ، سال 1، شماره‌ی2، ص 49.
میر­جعفری، حسین. (1384). «شوریدگان شاه‌اسماعیل در آناطولی». مجموعه مقالات همایش صفویه در گستره‌ی تاریخ ایران زمین، به‌اهتمام مقصود علی صادقی، تبریز: ستوده.
نامور مطلق، بهمن. (1386). «ترامتنیت مطالعه‌ی روابط یک متن با دیگر متن­ها». پژوهشنامه‌ی علوم انسانی، شماره‌ی56، صص 83-98.
واله‌ی داغستانی، علیقلی. (1384). تذکره‌ی ریاض­الشعرا. ج2، تصحیح سیدمحسن ناجی نصرآبادی، تهران: اساطیر.
هجویری، علیّ بن عثمان. (1381). کشف­المحجوب. تصحیح والنتین ژوکوفسکی، تهران: طهوری.
هدایت، رضاقلی­خان. (1336). مجمع­الفصحا. به‌کوشش مظاهر مصفا، تهران: امیرکبیر.
یزدی، شرف­الدین علی. (1387). ظفرنامه. تصحیح سیدسعید میرمحمدصادق و عبدالحسین نوایى‏، ج1، تهران: کتابخانه، موزه و مرکز اسناد مجلس شوراى اسلامى‏.
Ergün, S. N. (1978). Hatayi Divani-Şah Ismail Safevi -Edebi Hayatı Ve Nefesleri. İstanbul: İstanbul Maarif kitaphanesi.
Kuşca, S. (2014). Şah İsmail Hatainin ve Pir Sultan Abdalın nefes ve deyişlerinde mitik unsurlar (Yüksek Lisans Tezi). Eskişehir: Eskişehir Osmangazi Üniversitesi.
Peck, J. & Coyle M. (2002). Literary Terms and Criticism. New York: Palgrave Macmillan.

فایل ها

هم رسانی

ارجاع به این مقاله

آمار