شعر پژوهی(بوستان ادب)

در پژوهش پیش رو به کارکردهای صنعت هجو و ذکر دلایل مختلف آن در اشعار خاقانی و مجیر بیلقانی پرداخته و شگردهای هنری، بلاغی و ادبی را در هجویات آنان تحلیل و بررسی کرده‌ایم و به شیوه‌ی منبع‌پژوهی پس از ... بیشتر در پژوهش پیش رو به کارکردهای صنعت هجو و ذکر دلایل مختلف آن در اشعار خاقانی و مجیر بیلقانی پرداخته و شگردهای هنری، بلاغی و ادبی را در هجویات آنان تحلیل و بررسی کرده‌ایم و به شیوه‌ی منبع‌پژوهی پس از تدوین یافته‌ها به تحلیل داده‌ها پرداخته‌ایم. زبان خاقانی و مجیرالدین در هجویات زبانی عفیف و دور از ابتذال است. هجویات آنان بیشتر بیان اوصاف اخلاقی و جسمانی موردهجو است و اغلب خصم را ازنظر خصوصیات خَلقی و خُلقی به حیوانات تشبیه کرده‌اند. هر دو شاعر با بهره‌گیری از مضامین بکر و تازه که حکایت از نازک‌خیالی‌های آنان دارد و پیش گرفتن راه‌های خاص در تشبیه و درهم‌تنیدگی آن با سایر تناسب‌های لفظی و معنوی‌، به‌صورت غیرمستقیم بدخواهان و رقیبان خود را با تهورّ و جرئتی که رنگ گستاخی دارد، مورد سخت‌ترین هجویه‌ها قرار داده‌اند. هدف از هجو برای دو شاعر به‌سبب انگیزه‌ی روانی‌، حس انتقام‌گیری، فخر، غرور، تکبر، بدبینی، میدان تنگ رقابت و تشفی خاطر بوده؛ امّا این انگیزه‌ها در اشعار هجوی خاقانی به‌خاطر روحیه‌ی حساس، زودرنج و شرایط خانوادگی شاعر بارزتر و قوی‌تر از اشعار هجوی مجیرالدین است. ازنظر معنایی هجویات آنان بازنمود اوضاع فرهنگی مردم و اخلاق حاکم بر جامعه است؛ پس هجویات آنان علاوه بر شگردهای هنری و بلاغی ازلحاظ معنایی درخور توجه است.

تحلیل و بررسی «قصه نخجیران» و «پادشاه جهودی که نصرانیان را می‌کشت» در مثنوی معنوی و پیوند آن‌ با نبوّت عامه

نجف جوکار

دوره 15، شماره 3 ، آذر 1402، صفحه 25-52

https://doi.org/10.22099/jba.2023.45134.4324

چکیده

نوشته‌ی حاضر در پی نشان ‌دادن مؤلفه‌هایی است که درون‌مایه‌ی قصه‌ی پادشاه جهودِ نصرانی‌کش و نیز حکایت نخجیران را با مبانی نبوّت عامه پیوند می‌زند. قهرمان قصه در داستان پادشاه جهود، کودکی است که وی ... بیشتر

کاربرد عوامل انسجام در ابیات تخلص قصاید منوچهری

نعیمه سلطانی؛ زینب صابرپور؛ علیرضا فولادی

دوره 15، شماره 3 ، آذر 1402، صفحه 53-82

https://doi.org/10.22099/jba.2023.46349.4339

چکیده

انسجام از دیدگاه زبان‌شناسی سیستمی - نقشی برای به‌وجودآوردن متن‌های یکپارچه‌ مهم است. عوامل انسجام به دو دسته‌ی دستوری و واژگانی تقسیم می‌شوند و هر دسته زیرمجموعه‌هایی را دربرمی‌گیرد. کاربرد عوامل ... بیشتر انسجام از دیدگاه زبان‌شناسی سیستمی - نقشی برای به‌وجودآوردن متن‌های یکپارچه‌ مهم است. عوامل انسجام به دو دسته‌ی دستوری و واژگانی تقسیم می‌شوند و هر دسته زیرمجموعه‌هایی را دربرمی‌گیرد. کاربرد عوامل انسجام در متن ادبی به‌لحاظ کمّی و کیفی با متون دیگر تفاوت دارد؛ بااین‌حال بخش‌هایی از متون ادبی ازجمله بیت تخلص قصیده این تفاوت را بیشتر نشان می‌دهند که شاعر در این بیت می‌کوشد هرچه بیشتر آغاز قصیده را با بدنه‌ی آن پیوند بزند. در پژوهش حاضر با روش توصیفی – تحلیلی، کاربرد عوامل انسجام در بیت تخلص قصاید منوچهری به‌عنوان یکی از نمایندگان سبک خراسانی تحلیل شده است. همچنین تلاش شده تا با تکیه بر پژوهش‎های پیشین، الگویی فارسی برای بررسی انسجام در شعر ارائه شود که مشخص شد در دیوان منوچهری از میان 57 قصیده، 41 قصیده بیت تخلص دارند. به‌طورکلی در محدوده‌ی تخلص قصاید منوچهری 1007 مورد گره انسجامی یافت شد که بسامد عامل انسجام واژگانی (32/82%) بیشتر از عامـل دستوری (67/17‌%) بود. در میان عوامل زیرمجموعه‌ی عامل دستوری، ارجاع (81/11%) بیشترین نقش و عامل ربط (89/0%) کمترین نقش را در انسجام دادن به تخلص‌های این شاعر سبک خراسانی داشت. در میان عوامل انسجام واژگانی، عامل باهم‌آیی (54/50%) بیشترین بسامد و عامل تقارن نحوی (29/1%) کمترین بسامد را داشت.

دیگریِ تهدیدکننده و دیگریِ معنابخش در شعر معاصر، مطالعه موردی اشعار شمس‌لنگرودی

سجاد صادق وند؛ قدرت الله طاهری

دوره 15، شماره 3 ، آذر 1402، صفحه 83-110

https://doi.org/10.22099/jba.2023.44076.4255

چکیده

علاوه بر اینکه انسانگرایی از رویکردهای اصلی اگزیستانسیالیسم است و انسان شأنی معنابخش در آن دارد، دیگریْ به‌عنوان باشندهای که او نیز از وجود خویش آگاه است، در اگزیستانسیالیسم و ادبیات حضوری چندگانه ... بیشتر علاوه بر اینکه انسانگرایی از رویکردهای اصلی اگزیستانسیالیسم است و انسان شأنی معنابخش در آن دارد، دیگریْ به‌عنوان باشندهای که او نیز از وجود خویش آگاه است، در اگزیستانسیالیسم و ادبیات حضوری چندگانه پربحث و گسترده دارد. نتایج این پژوهش نشان داد که هم مجموعهای از مفاهیم مربوط به یکی از رویکردهای اگزیستانسیالیستی به مفهوم دیگری که در نظریات متفکرینی چون سارتر به چشم می‌خورد و در کل نگاهی است بدبینانه، در شعر شمس لنگرودی بازتاب قابل‌توجهی داشته است و هم نگاه انسانگرایانه و معنابخش به دیگری در اشعار وی دارای مثالهای متعدد است. مطالعه‌ی اشعار نشان میدهد که شاعر در نگاه انتقادآمیز به دیگری، موضوعاتی مانند محدودکردن اختیار و امکانمندیِ دیگری، سلطهجویی، توده‌سازی و توده‌شدگی و تنزل و سقوط رابطه‌ی اصیلِ من-تو به من-آن مطرح کرده است و در نگاه خوشبینانه و انسان‌گرایانه به حضور معنابخش و محوری انسان پرداخته که سبب تعالی است و حتی بر نحوه‌ی آشکار شدن پدیدهها بر شاعر تأثیر زیادی دارد. از شواهد مثال پرتعداد میتوان ادعا کرد که هر دو رویکرد را میتوان از مفاهیم اصلی اگزیستانسیالیستی حاضر در اشعار شمس لنگرودی دانست که حاکی از دغدغههای وجودی شاعر است و در چارچوب شعریت و منطق هنری منعکس شده است.

تأثیرپذیری‌های شهریار از نظامی گنجوی

سعید کریمی قره‌بابا

دوره 15، شماره 3 ، آذر 1402، صفحه 111-146

https://doi.org/10.22099/jba.2023.46503.4347

چکیده

تأثیر نظامی بر اغلب آثاری که بعد از قرن ششم سروده شده، مشهود است. شاعران معاصر نیز از این مقوله مستثنی نبوده و ضمن برقراری رابطه‌ی بینامتنی با آثار نظامی گنجوی معناهای شعر خود را گسترش داده‌اند. این مقاله ... بیشتر تأثیر نظامی بر اغلب آثاری که بعد از قرن ششم سروده شده، مشهود است. شاعران معاصر نیز از این مقوله مستثنی نبوده و ضمن برقراری رابطه‌ی بینامتنی با آثار نظامی گنجوی معناهای شعر خود را گسترش داده‌اند. این مقاله که به شیوه‌ی توصیفی- تحلیلی انجام شده، بر این فرض مبتنی است که متون کهن با گذشت زمان، یک‌سره به فراموشی سپرده نمی‌شوند؛ بلکه در متونِ سپسین به شیوه‌های گوناگون بازتولید می‌‌شوند. محمدحسین شهریار ازجمله سخن‌گویان روزگار ماست که از زبان، هنر و اندیشه‌ی نظامی بسیار اثر پذیرفته است. هرچند بوطیقای شعر شهریار و نظامی از اساس نسبت و قرابت چندانی با هم ندارد؛ اما شهریار توانسته از برخی ابعادِ شعرِ نظامی بهره‌های هوشمندانه‌ای ببرد. ما در پژوهش پیش رو ابتدا به نحوه‌ی یادکردِ شهریار و نوعِ نگاه او به شخصیت و آثار نظامی پرداخته‌ایم و سپس به بعضی از شباهت‌های مضمونی، زبانی و هنری آن دو اشاره کرده‌ایم. تأثر اصلی شهریار به تصریح خود او از توصیفات و تابلوهای نظامی است. شهریار تابلوسازی را در پرتو موازین رمانتیسم تعریف می‌کند. تابلوسازی از این لحاظ، شاخ و برگ دادن به تصویر یا موضوعی مشخص است که شبیه آن را در میانه‌ی‌ داستان‌های نظامی نیز می‌توان دید. احتمال می‌رود که شهریار در معراجیه‌پردازی و فرزندنامه‌سرایی نیز از نظامی الهام گرفته است. حکمت‌گویی، گرایش به دَرج مضامین ترسایی و شبانه‌سرایی هم از دیگر وجوه مشترک فکری در بین نظامی و شهریار است. در نگرشی کلی، بیشترین اثرپذیری‌ها در ساحت تصویرآفرینی و فکری مشاهده می‌شود. در مرتبه‌ی بعدی، شهریار به زبانِ نظامی آن‌گاه که روی در روانی و نرمی می‌گذارد، توجه نشان می‌دهد.

بررسی استعارۀ فضایی و طرحواره‌های تصویری در غزل‌های حسین منزوی

حسنا محمدزاده کاشی؛ امیرحسین مدنی

دوره 15، شماره 3 ، آذر 1402، صفحه 147-176

https://doi.org/10.22099/jba.2023.45136.4322

چکیده

معنی‌شناسی شناختی با مطالعه‌ی معنی به چگونگی عملکرد ذهن و تجربه‌ی انسان در درک مفاهیم ازطریق زبان دست می‌یابد. چکیده‌ی کلام این رویکرد این است که استعاره امری صرفاً زبانی نیست، خاستگاه اصلی استعاره ... بیشتر معنی‌شناسی شناختی با مطالعه‌ی معنی به چگونگی عملکرد ذهن و تجربه‌ی انسان در درک مفاهیم ازطریق زبان دست می‌یابد. چکیده‌ی کلام این رویکرد این است که استعاره امری صرفاً زبانی نیست، خاستگاه اصلی استعاره ذهن است؛ اما برای پیدایش و ظهور خود، به بسترهای مناسب زبانی، فرهنگی و اجتماعی نیاز دارد و رابطه‌ی استعاره با ذهن، اجتماع و فرهنگ‌، رابطه‌ای دوسویه است. استعاره‌ها کمک می‌کنند تا حوزه‌های انتزاعی بر اساس حوزه‌های عینی‌ درک ‌شوند. طرح‌واره‌های تصویری ازجمله ساخت‌های مفهومی هستند که در این حوزه به آن توجه شده ‌است و با زیربنایی استعاری ساخته می‌شوند تا به‌منزله‌ی پلی برای ارتباط میان تجربه‌های فیزیکی ما با حوزه‌های شناختی پیچیده‌تر محسوب ‌شوند و به درک مفاهیمی کمک کنند که به‌لحاظ جوهری حجم ناپذیرند. جستار حاضر می‌کوشد با روش توصیفی ـ تحلیلی و با استناد به نظریه‌ی معنی‌‌شناسان شناختی به تحلیل استعاره‌های فضایی و طرح‌واره‌های حجمی، حرکتی و قدرتی در غزل‌های حسین منزوی بپردازد. یافته‌های پژوهش نشان می‌دهد که منزوی برای تجسم مفاهیمی چون عشق، تردید، آرزو، بغض، غم، طاقت، شادی، جنون و... از طرح‌واره‌های تصویری استفاده کرده‌ و تجسّم‌ این مفاهیم، نقشی اساسی در قدرت عاطفی غزل وی، تمایز تخیل و محتوای آن داشته ‌است. استعاره‌های مفهومی او نشان می‌دهند که عشق، جنون، مستی، شرم و مهربانی در دنیای ذهنی شاعر و در فرهنگ زیسته‌ی او جایگاه والایی دارند، عشق از قدرتمندترین اندیشه‌ی او و مسلّط بر همه‌چیز است و بعد از عشق، تفرقه، تقدیر و غم ازنظر قدرتی در سطح بالایی قرارگرفته‌اند.

مقاله‌ی کوتاه: واحد شمارش بخشهای ششگانه ی مثنوی مولوی

یاسین اسمعیلی

دوره 15، شماره 3 ، آذر 1402، صفحه 177-194

https://doi.org/10.22099/jba.2023.45118.4319

چکیده

کتاب مثنوی مولوی یکی از آثار عرفانی است که امروزه بخشهای ششگانهاش را با تعبیر دفتر از هم بازمی‌شناسیم. در این پژوهش این نکته بررسی میشود که واحد شمارش این بخشها در دوره‌ی مولوی و در نظر ... بیشتر کتاب مثنوی مولوی یکی از آثار عرفانی است که امروزه بخشهای ششگانهاش را با تعبیر دفتر از هم بازمی‌شناسیم. در این پژوهش این نکته بررسی میشود که واحد شمارش این بخشها در دوره‌ی مولوی و در نظر شارحان مثنوی، به‌ترتیب تاریخی چه بوده‌ است؟ آیا از همان آغاز واحد شمارش بخشهای مثنوی، دفتر بوده ‌است یا مولانا و نزدیکانش غیر از بخشبندی کتاب به‌صورت مشهور امروزی از تعابیر دیگر استفاده میکردهاند. بررسی سیر تاریخی نشان میدهد که مولوی خود از تعابیر مختلفی ازجمله مثنوی و دفتر و... برای نامیدن بخشهای ششگانه استفاده کرده و نکته‌ی قابل‌توجّه این است که شاعر خود بخش‌های شش‌گانه را با یک نام خطاب نکرده ‌است. نزدیکان و مریدان مولوی هم تعبیری واحد برای اشاره به بخش‌های شش‌گانه‌ی کتاب نداشته‌اند؛ امّا قراینی در متون مربوط به زندگی مولوی هست که نشان می‌دهد برای اشاره به بخش‌های مثنوی معنوی، ‌به تبعیّت از مولانا‌ از تعبیر مثنوی استفاده می‌کرده‌اند. سپهسالار و افلاکی اصطلاح مثنویات را برای اشاره به بخش‌های مثنوی به کار برده‌اند. با توجّه به جمع بستن واژه‌ی مثنوی در مقام اشاره به بخش‌های مثنوی، این نکته بر ما روشن می‌شود که این واژه در نزد نزدیکان مولوی به‌منزله‌ی اصطلاحی خاص برای نامیدن بخش‌های شش‌گانه‌ی مثنوی بوده ‌است. شارحان مثنوی هم اتفاق‌نظری درباره‌ی نامیدن بخش‌های مثنوی معنوی ندارند. از قرن یازدهم به بعد تعبیر عامّ دفتر به‌عنوان تعبیری خاصّ برای شمارش بخش‌های مثنوی به کار رفته‌ است، همچنان‌که نام عامّ مثنوی ‌که نام یکی از قالب‌های شعر فارسی است، خاصّ کتاب مولوی شده ‌است.

مقالات آماده انتشار

شماره جاری

دوره 16 (1403)

دوره 15 (1402)

دوره 14 (1401)

دوره 13 (1400)

دوره 12 (1399)

دوره 11 (1398)

دوره 10 (1397)

دوره 9 (1396)

دوره 8 (1395)

دوره 7 (1394)

دوره 6 (1393)

دوره 5 (1392)

دوره 4 (1391)

دوره 3 (1390)

دوره 2 (1389)

دوره 1 (1388)

دوره و شماره: دوره 15، شماره 3 - شماره پیاپی 57، آذر 1402

بررسی کارکرد هجو در دستگاه اندیشگی خاقانی و مجیرالدین بیلقانی

چکیده

تحلیل و بررسی «قصه نخجیران» و «پادشاه جهودی که نصرانیان را می‌کشت» در مثنوی معنوی و پیوند آن‌ با نبوّت عامه

چکیده

کاربرد عوامل انسجام در ابیات تخلص قصاید منوچهری

چکیده

دیگریِ تهدیدکننده و دیگریِ معنابخش در شعر معاصر، مطالعه موردی اشعار شمس‌لنگرودی

چکیده

تأثیرپذیری‌های شهریار از نظامی گنجوی

چکیده

بررسی استعارۀ فضایی و طرحواره‌های تصویری در غزل‌های حسین منزوی

چکیده

مقاله‌ی کوتاه: واحد شمارش بخشهای ششگانه ی مثنوی مولوی

چکیده