بررسی انتقادی برخی گزینش‌ها و پیشنهادهای فروزانفر در متن مصحح کلیات شمس

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسنده

دانش آموختة دوره دکتری زبان و ادبیات فارسی دانشگاه اصفهان و مجری طرح پسادکترای کرسی مولوی پژوهی وابسته به صندوق حمایت از پژوهشگران و فناوران کشور

10.22099/jba.2023.44569.4279

چکیده

بی­شک غزلیات شمس، اثر گران‌سنگ مولانا، یکی از بی­بدیل­ترین آثار عرفانی جهان است که برخلاف مثنوی جایگاه پژوهشی خود را آن‌گونه که باید، درنیافته ­است. پس از طبع فروزانفر اصولاً پژوهش­ها و آثاری که به‌لحاظ متنی روی این اثر صورت گرفت، از دل آن برگرفته ­شد. اگر هم تصحیحی انجام شد، به‌هیچ‌وجه هم­بالای اثر مصحح فروزانفر نشد. اثری که گویا با بررسی نسخ بیشتر و تبارشناسی آن­ها نیاز به پژوهش­های گسترده­تری دارد تا طبعی شایسته‌ی آن ارائه شود. تصحیح فروزانفر باوجود اینکه یکی از بی­نظیرترین نمونه­های تصحیح در ادب فارسی است و محصول کاری تقریباً جمعی است؛ اما خالی از ایراد نیست. ایرادهای این تصحیح جدای از بحث نسخه­شناختی و چگونگی بهره­وری از نسخ (روش تصحیح) در دو دسته می­گنجد: دسته‌ی اول معطوف به گزینش­های فروزانفر است. بی­توجهی فروزانفر به برخی از زیرساخت­های مضمون‌ساز مانند زیرساخت­های روایی و تصویری باعث گزینش­های غلط، در برخی از موارد شده­ است.­ ازقضا گزینش غلط معنای بیت را نیز فاسد و مهمل گردانیده ­است. توجه به نسخه‌بدل­ها وجوهی را پیش رو می­گذارد که با توجه به بررسی­های جانبی اصالتی بیشتر نسبت به وجه موردگزینش فروزانفر دارد و معنا و فضای بیت را روشن می­کند. در برخی موارد نیز فروزانفر مواردی را که مهمل و سقیم هست، با نشانه‌ی «ظ» که گویا حدس ایشان یا نسخی معرفی نشده است، پانوشت گردانیده­ که شایسته‌ی بررسی است. دسته‌ی دوم ایرادات که در نگاه اول ایرادات تصحیحی می­نماید؛ درحالی‌که بیشتر مطبعی و حتی نگارشی است و چندان محل توجه این پژوهش نیست.
 

کلیدواژه‌ها

عنوان مقاله [English]

A review and suggestion of several selections in the publication of Shams Forouzanfar's lyric poems

نویسنده [English]

  • Amir Soltan Mohammadi
Isfahan University
چکیده [English]

Ghazaliyat Shams is one of the valuable works of Rumi along with Masnavi. Research on Shams lyric poems is much less than Masnavi and not in its proper place. After Forouzanfar's publication of Shams lyric poems, research works should be taken from the text of this publication and if another edition was done, it would not be enough to research and correct Forouzanfar at all. Ghazaliyat Shams is a work that needs more copies and more extensive research to provide a better edition. Forouzanfar correction although one of the best examples of research in this field, is not without its drawbacks. The drawbacks of this edition, apart from the discussion of typography and how to use them, fall into two categories: The first category is related to Forouzanfar's choices, which sometimes ignore the artistic and narrative infrastructures and cause wrong choices. This negligence and wrong choice has naturally damaged the meaning of the bit as well. Paying attention to some versions of exchanges and infrastructures will make a better choice. The second category is related to the problems that seem to be most of the printing defects that have been done in the printing house and have entered the text.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Generalities of Shams
  • correction
  • Forouzanfar
  • image
  • narrative texts

مراجع

قرآن مجید. (1375). ترجمه‌ی بهاءالدین خرمشاهی، تهران: جامی نیلوفر.
ابن­ابی­الحاتم، ابومحمد عبدالرحمن. (1419). تفسیر القرآن العظیم. ج۵، المحقق: أسعد محمد الطیب، ریاض: مکتبه نزار مصطفى الباز.
ابن­اثیر. مجدالدین. (1391ق). جامع الأصول فی أحادیث الرسول. ج‌7، تحقیق : عبد القادر الأرنؤوط - التتمه تحقیق بشیر عیون: مکتبه الحلوانی - مطبعه الملاح - مکتبه دارالبیان: یمن.
ابن‌اسعد. أبوعبدالله محمد. (1410). الطبقات الکبرى. ج‌7، تحقیق: محمد عبد القادر عطا، بیروت: دار الکتب العلمیه.
ابن‌جوزی، جمال­الدین ابوالفرج. (1388ق). الموضوعات، ج‌3، تحقیق: عبدالرحمن محمد عثمان. مدینه: المکتبه السلفیه.
ـــــــــــــــــــــــــــــ. (1412). المنتظم فی تاریخ الأمم والملوک. ج2، المحقق: محمد عبد القادر عطا، مصطفى عبدالقادر عطا، بیروت: دار الکتب­العلمیه.
ــــــــــــــــــــــــ (بی­تا). ج1،  الاذکیاء. صیدا .مکتبة الغزالی
ابن­حبان، احمد. (1414). صحیح ابن­حبان. حققه وخرج أحادیثه وعلق علیه: شعیب الأرنؤوط. بیروت: مؤسسه­الرسالة.
ابن‌خلکان، أبو العباس شمس‌الدین أحمد بن محمد. (1900). وفیات الأعیان وأنباء أبناء الزمان. ج6، المحقق: إحسان عباس، بیروت: دارصادر.
ابن­سینا، حسین­بن عبدالله. (بی­تا). القانون فی الطب. ج‌‌۳، المحقق: وضع حواشیه محمد أمین الضناوی، بی­نا: بی­جا.
ابن عدیم، عمر بن أحمد. (1417). زبده‌الحلب فی تاریخ حلب. بیروت: دارالکتب العلمیه.
ابن‌عربی، قاضی محمدبن عبدالله. (1424). أحکام القرآن. ج‌۲، راجع أصوله وخرج أحادیثه و علَّق علیه: محمد عبدالقادر عطا، بیروت: دارالکتب العلمیه.
ابن‌عساکر، ابوالقاسم علی بن هبه‌الله. (1415). تاریخ دمشق. ج‌42، المحقق: عمرو بن غرامه العمروی، بیروت: دار الفکر للطباعه والنشر والتوزیع.
ابن‌فارس. ابوالحسن. (1406). مجمل اللغه. ج‌1، دراسه و تحقیق: زهیر عبدالمحسن سلطان، بیروت: مؤسسه الرساله.
ابن‌کثیر، ابوالفداء اسماعیل بن عمر. (1403). الفصول فی ­السیرة. تحقیق وتعلیق. محمد العید الخطراوی، محیی الدین مستو. بیروت: مؤسسة علوم القرآن.
ابن‌مالک، محمدبن‌عبدالله. (1411). الألفاظ المختلفة فی المعانی المؤتلفه. المحقق: د. محمدحسن عواد. بیروت: دارالجیل.
ابن‌مرزبان. (1412). الألفاظ الکتابه والتعبیر. بی­جا: بی­نا.
ابومنظور. محمدبن‌مکرم. (1414).  لسان‌العرب. ج‌12، بیروت: دار صادر
ابن‌هشام. عبد الملک. (1375ق). السیره‌النبویه لابن هشام. ج‌2، تحقیق: مصطفى السقا وإبراهیم الأبیاری وعبد الحفیظ الشلبی، قاهره: شرکه مکتبه و مطبعه مصطفى البابی الحلبی وأولاده بمصر.
ابوداوود سجستانی. سلیمان بن الأشعث بن إسحاق بن بشیر بن شداد بن عمرو الأزدی السِّجِسْتانی. (بی­تا). سنن ابی­داوود. ج‌۳، بیروت: المکتبه العصریه.
احمدبن‌حنبل. ابوعبدالله احمدبن محمد. (1416). مسند. ج‌8، محقق احمد محمد شاکر، قاهره: دارالحدیث.
الازهری الهروی، ابومنصور محمد بن احمد. (2001). تهذیب­اللغه. ج۹، المحقق: محمد عوض مرعب، بیروت: دار احیاءالتراث العربی.
امام‌الحرمین. عبد الملک بن عبدالله بن یوسف. (1428). نهایه المطلب فی درایه المذهب. ج16. حققه وصنع فهارسه: أ. د/ عبد العظیم محمود الدّیب، جده: دار المنهاج.
افلاکی، شمس­الدین احمد. (1396). مناقب­العارفین. ج‌2، تصحیح احمد یازیجی، ویرایش و اضافات از توفیق سبحانی، تهران: دوستان.
 بخاری، ابوعبدالله محمدبن اسماعیل. (1422). صحیح بخاری. ج ۳ و ۷. المحقق، محمد زهیر بن ناصر الناصر، بیروت: دار طوق النجاه.
 بغوی، أبومحمدالحسین. (1420). معالم التنزیل فی تفسیر القرآن. ج‌3، المحقق: عبد الرزاق المهدی، بیروت: دار إحیاء التراث العربی.
ثعالبی، ابوزید عبدالرحمن ابن محمد. (1418). الجواهر الحسان فی تفسیر القرآن. ج۳، المحقق: الشیخ محمد علی معوض والشیخ عادل أحمد عبد الموجود، بیروت: دار إحیاء التراث العربی.
خرکوشی، عبدالملک بن محمد بن إبراهیم النیسابوری. (1424). شرف المصطفى. ج‌4، مکه،  دار البشائر الإسلامیه.
خطیب البغدادی، أبوبکر أحمد. (1422). تاریخ بغداد. ج‌13، المحقق: الدکتور بشار عواد معروف، بیروت: دارالغرب الإسلامی.
دینوری، ابن قتیبه. (1423). الشعر والشعراء. ج‌1، القاهره: دارالحدیث
دینوری، ابوحنیفه. (1960). الأخبارالطوال. تحقیق: عبدالمنعم عامر، قاهره: دار إحیاء الکتب العربی.
ذهبی، شمس­الدین ابوعبدالله. (بی­تا). تاریخ الإسلام ووفیات المشاهیر والأعلام. ج 1 و2، بی­جا: المکتبة التوفیقیة.
راغب اصفهانی، ابوالقاسیم حسن‌بن‌محمد. (1412). المفردات فی غریب القرآن. المحقق صفوان عدنان الداودی، دمشق و بیروت: دارالقلم و دارالشامیه.
رواقی، علی. (1354). «نقدها رابود آیا...؟». نگین. شماره‌ی 118. صص 37-45.
راوندی، قطب الدین. (بی­تا). قصص‌الانبیاء. ج1، المحقق: المیرزا غلامرضا عرفانیان، بی­نا: مجمع البحوث الاسلامیة.
زکریا رازی، ابوبکر. (1422). الحاوی فی الطب. ج2، المحقق: اعتنى به: هیثم خلیفه طعیمی، بیروت: داراحیاءالتراث العربی.
زمخشری. (جارالله). أبوالقاسم محمود بن عمرو بن أحمد. (بی­تا). الفائق فی غریب الحدیث والأثر. ج1، المحقق: علی محمد البجاوی -محمد أبوالفضل إبراهیم؛ بیروت: دارالمعرفه.
زیبدی مرتضی. محمّد بن محمّد بن عبد الرزّاق الحسینی. (بی­تا). تاج العروس من جواهر القاموس. ج 13 و 28، المحقق: مجموعه من المحققین، کویت: دارالهدایه.
سبحانی، توفیق. (1386). «دیوان کبیر قونیه کلیات شمس استاد فروزانفر».  ادب‌پژوهی، سال ۱، شماره‌ی 2، صص 95-115.
سرخسی، محمدبن احمد بن ابی سهل. (1414). مبسوط. ج1، بیروت: دارالمعرفه.
سمرقندی، ابواللیث. (بی­تا). تفسیر السمرقندی = بحرالعلوم. ج۱، بی­جا: بی­نا.
شفیعی‌کدکنی، محمدرضا. (1387). مقدمه‌ی غزلیات شمس تبریزی. ج‌۱، تهران: اگه.
شنتیرینی، ابوالحسن علی بن بسام. (1981). الذخیره فی محاسن اهل الجزیره. ج6، المحقق: إحسان عباس، لیبیا، الدارالعربیه للکتاب.
 صاحب‌بن‌عباد، أبوالقاسم الطالقانی. (بی­تا). المحیط فی اللغه. ج‌۲، بی­جا: بی­نا. 
طبری، ابوجعفر. (1378ق). تاریخ الرسل والملوک. ج‌۱، بیروت: دارالتراث.
ـــــــــــــــ (بی­تا). تهذیب الآثار وتفصیل الثابت عن رسول الله من الأخبار. ج‌3، المحقق: محمود محمد شاکر، قاهره: مطبعه المدنی.
غزالی، امام محمد. (بی­تا). إحیاء علوم‌الدین. ج2، بیروت: دار المعرفه.
قرطبی، ابوعبدالله محمد. (1384ق). الجامع لأحکام القرآن. ج‌4، تحقیق: أحمدالبردونی و إبراهیم أطفیش، قاهره: دارالکتب المصریه.
فخر رازی، أبوعبدالله محمد بن عمر بن الحسن بن الحسین التیمی الرازی. (1420). مفاتیح الغیب= التفسیرالکبیر. ج‌30، بیروت: دار إحیاء التراث العربی.
مشتاق­مهر، رحمان. (1388الف). «نگاهی دیگر به نسخه‌ی قونیه و تصحیح فروزانفر از آن». ادب­پژوهی، سال ۲،  شماره‌های 7 و 8، صص 207-230.
ــــــــــــــــــ. (1388ب). «نگاهی به حواشی کلیات شمس بر اساس نسخه مورخ 770». کتاب ماه، سال ۲،  شماره‌ی 26، صص 76-91.
ــــــــــــــــــ. (1391). «تا تصحیح نهایی دیوان کبیر: نسخه قونیه یا تصحیح فروزانفر». ادبیات عرفانی. دوره‌ی 3، شماره‌ی 6، صص 143-179.
ــــــــــــــــــ (1396). «بازخوانی تعلیقات استاد شفیعی کدکنی بر غزلیّات شمس تبریز». آیینه‌ی میراث، دروه ‌ی15، شماره‌ی 60. صص 71-103.
مولوی، جلال­الدین. (1362). مثنوی. تصحیح نیکلسون، تهران، امیرکبیر.
ــــــــــــــــــ. (1378).  کلیات. ج1و 2و ۶و 7، تصحیح و تحشیه بدیع­الزمان فروزانفر، تهران: امیرکبیر.
نسایی، ابوعبدالرحمن بن شعیب. (1422). السنن الکبرى. ج10، حققه و خرج أحادیثه: حسن عبد المنعم شلبی، أشرف علیه: شعیب الأرناؤوط، بیروت: مؤسسه‌ی الرساله.
نیری، محمدیوسف و همکاران. (1393)، «لزومِ تصحیحِ دوباره‌ی غزلیاتِ شمس». شعرپژوهی (بوستان ادب)، سال 6، شماره‌ی 20، صص 161-186.
ـــــــــــــــــــــــــــــــ. (1401). «تحلیل و بررسی نسخه اساس استاد فروزانفر در تصحیح دیوان کبیر مولوی». تفسیر و تحلیل متون زبان و ادبیات فارسی (دهخدا)، دوره‌ی 14، شماره‌ی 53، صص 314-341.
ـــــــــــــــــــــــــــــــ.  (1395)، «نقد دیوان‌ کبیر مصحَّح بدیع‌الزمان فروزانفر با تکیه بر نسخه نورعثمانیه». متن­شناسی ادب فارسی، دوره‌ی 8، شماره‌ی 30، صص23-38.
ـــــــــــــــــــــــــــــــ. (1396). «بررسی انتساب شش غزل از دیوان کبیر به مولوی». پژوهش­های ادب­های عرفانی، دوره‌ی 11، شماره‌ی صص 1-۱۸.

فایل ها

هم رسانی

ارجاع به این مقاله

آمار