کاربست ویژة عام واژه ها: شگردی تأویل‌افزا در غزل‌های حافظ

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسنده

استادیار زبان و ادبیات فارسی، دانشگاه فرهنگیان، تهران، ایران.

10.22099/jba.2024.47935.4427

چکیده

افسون­سازی­ های خواجه‌ی راز که به جذب خوانندگان و خواهندگان فراوانی انجامیده، اغلب حافظ ­پژوهان را بر آن داشته ‌است تا پژوهش ­های پرشماری درباره‌ی رموز و اسرار این افسونگری­­های جهانی­سازِ جاودانگی­بخش انجام دهند. با وجود فراوانی این دست پژوهش ­ها به نظر می­رسد که همچنان رازهایی نایافته و رمزهایی نشناخته درباره‌ی کارایی همیشگی و هم ه­جایی کلام حافظ وجود دارد که شایسته‌ی شناسایی است. تأمل در دیوان خواجه به­ویژه ابیاتی که قابلیت تأویل و تفأل بیشتری دارند، نشان‌ می­دهد که در برخی از این بیت­ها حضور یک واژه‌ی عام، محور و مبنای تأویل ­­افزایی گسترده قرار می­گیرد. بررسی نمونه­ های متعدد و مقایسه‌ی نزدیک به هفتاد بیتِ به­ ظاهر مشابه، حکایت از شگردی زبانی دارد که طی آن یک عام­واژه‌ی کلیدی با دو ویژگی صرفی (معرفه و معنی ‌بودن) زمینه را برای برداشت ­های گونا­گون از بیت یا مصراع موردنظر فراهم می‌آورد. دلالت­ گری نامحدود عام­واژه‌ی محوری و کاربست ساده‌ی آن در شگرد موردمطالعه (بدون پیچیدگی­ های برآمده از دخالت و تأثیر صناعات ادبی و فنون بلاغی دشوار و دیریاب) ضمن جذب خوانندگان پرشمار از صنوف و اقشار مختلف، می‌تواند ظرفیت تأویل­ پذیری ابیات زمینه را به اوج برساند و امکان خوانش این بیت­ ها را تا فراسوی مرزهای زمانی و مکانی و زبانی فراهم ­کند. با بررسی ابیات دربردانده‌ی این شگرد در چهارچوب آزادترین خوانش هرمنوتیکی (خوانش خواننده­ محور) و مقایسه‌ی شگرد موردبحث با ایهام توسعه ­یافته‌ی حافظانه کوشش شده ‌است، توان تفأل­ افزایی این شگرد به‌طوربرجسته تبیین شود. وجود نشانه ­هایی از این شگرد در آیاتی از قرآن کریم تقویت­ کننده‌ی این گمان است که حافظ این شگرد ساده و سحرآمیز را هم در مضمون و هم در راهبرد، وامدار اعجاز آیات آسمانی باشد.   
 

کلیدواژه‌ها

موضوعات

عنوان مقاله [English]

The Special Use of Common Nouns: an Interpretative ‎Technique in Hafez's Ghazals

نویسنده [English]

  • Navazollah Farhadi
Assistant Professor, Department of Persian Language and Literature, Farhangian University, Iran.
چکیده [English]

The enchantments of Hafez, which have attracted many readers have inspired ‎many researchers to conduct numerous researches about the secrets of these ‎globalizer and immortalizing charms. Despite the abundance of such researches, it seems that ‎there are still undiscovered secrets and unknown codes about the constant and ubiquitous ‎effectiveness of Hafez's poems that deserve recognition. Reflecting on Hafez poems, especially ‎the verses that are more capable of interpretation, indicates that in some of these verses, a ‎common noun is the center and basis of extensive interpretations. Examining numerous samples and comparing nearly seventy seemingly similar verses indicates a linguistic skill, during which a key word with two morphological characteristics (knowledge and meaning) provides the basis for various interpretations of the desired verses. The unlimited meaning of the central word and its simple application in the studied technique (without complications arising from the interference and influence of literary industries and difficult and far-reaching rhetorical techniques) while attracting numerous readers from different classes and strata, which can bring the interpretative capacity of the context verses to the peak and make it possible to read these verses beyond the borders of time, place and language. By examining these verses in the framework of the freest hermeneutic reading (reader-centered reading) and comparing the discussed method with the Hafez's developed ambiguity, an effort has been made to clearly explain the ability of this method to develop of interpretations.
Interpretability, Implication, White reading, Common name, Hermeneutics.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Interpretability
  • Implication
  • White reading
  • Common name
  • Hermeneutics

مراجع

قرآن کریم. (1379). ترجمه‌ی محمدمهدی فولادوند. تهران: اسوه.
احمدی، بابک. (1370). ساختار و تأویل متن. تهران: مرکز.
ـــــــــــــ. (1383). تصاویر دنیای خیالی. تهران: مرکز.
اسلامی‌ندوشن، محمدعلی. (1384). «ترجمه‌ناپذیری حافظ». حافظ‌پژوهی، دفترهای ۴ و ۹، صص19-26.
امامی، نصرالله. (1398). «صور ابهام ذاتی در غزل‌های حافظ». حافظ‌پژوهی، دفتر 14، صص 35-58.
ایرانفر، محمد. (1387). «صور ابهام در غزلیات حافظ». حافظ‌پژوهی، سال 5، شماره‌ی 55، صص 44-46.
بارت، رولان. (1373). «از اثر تا متن». ترجمه‌ی مراد فرهادپور، ارغنون، دوره‌ی 1، شماره‌ی4، صص57-66.
پالمر، ریچارد. (1377). علم هرمنوتیک. ترجمه‌ی سعید حنایی کاشانی، تهران: هرمس.
پاینده، حسین. (1382). گفتمان نقد. تهران: روزنگار.
پورنامداریان، تقی. (1384). گم‌شده‌ی لب دریا. تهران: سخن.
جاهدجاه‌، عباس‌؛ رضایی، لیلا. (1397). بلاغت (1). تهران: پیام نور.
حاجی­زاده، سارا؛ مشهدی­زاده، عیرضا. (1395). «بررسی مفهوم و ماهیت دلالت سیاقی». مبانی فقهی حقوق اسلامی، شماره‌ی17، صص81-96.
حافظ، شمس­الدین­محمد. (1401). دیوان حافظ. تصحیح محمد قزوینی و قاسم غنی، تهران: اساطیر.
خیرخواه، سعید. (1393). «دستکش خیال (گستره‌ی وهم و ایهام در شعر حافظ». زیبایی‌شناسی ادبی، دوره‌ی 5، شماره‌ی 19، صص 93-113.
ریکور، پل. (1379). هرمنوتیک مدرن. ترجمه‌ی بابک احمدی ­و مهران مهاجر، تهران: مرکز.
ــــــــــ (1392). زندگی در دنیای متن. ترجمه‌ی بابک احمدی، تهران: مرکز.
ــــــــــ (1399). درس­گفتارهای ایوئولوژی و اتوپیا. ترجمه‌ی مهدی فیضی، تهران: مرکز.
زاهدی، محمدصادق. (1385). «آیا اسم­های عام ناظر بر انواع طبیعی، دارای معنا هستند؟». نامه‌ی حکمت، دوره‌ی 4، شماره‌ی 2، صص23-44.
ستوده­نیا، محمدرضا و عادلفر، نازیلا (1394). «مفهوم امانت الهی در آیة امانت با استناد به دلایل علامه طباطبایی». پژوهشنامه‌ی معارف قرآنی، دوره‌ی 6، شماره‌ی 20، صص: 63-90
سلدن، رامان. (1377). راهنمای نظریه‌ی ادبی. ترجمه‌ی عباس مخبر، تهران: طرح نو.
شبانی، عزیز. (1386). «نیم‌نگاهی به تأویل‌پذیری و جنبه‌های چندمعنایی شعر حافظ». حافظ‌پژوهی، دفتر 10، صص 113-121.
شریعتی، علی. (1368). هنر (مجموعه آثار32). تهران: قلم. 
صفوی، کورش. (1384). «بررسی لفظ خاص و عام از دیدگاه معنی­شناسی منطقی». علوم انسانی دانشگاه الزهراء، سال16، شماره‌ی54، صص55-73.
صیادکوه، اکبر. (1395). «کاربرد بلاغی-هنری ضمایر اشاره‌ی این و آن در شعر حافظ». بلاغت کاربردی و نقد بلاغی، سال1، شماره‌ی1، صص41-58.
عزیزی هابیل، مجید و همکاران. (1398). «بررسی شگردهای حافظ در چندمعنایی کردن متن». متن‌پژوهی ادبی، دوره‌ی 23، شماره‌ی 79، صص 7-30.
گادامر، کئورک. (1389). حقیقت ­و روش. ترجمه‌ی امداد توران، تهران: بصیرت.
مرتضوی، منوچهر. (1384). مکتب حافظ، مقدمه‌ بر حافظ‌شناسی. تبریز: ستوده.
ناتل‌خانلری، پرویز. (1369). دستور زبان فارسی. تهران: توس
نصری، عبدالله. (1381). راز متن. تهران: آفتاب توسعه.
هارلند، ریچارد. (1382). درآمدی تاریخی بر نظریه‌ی ادبی. ترجمه‌ی علی معصومی ­و شاپور جورکش، تهران: چشمه.
یول، جرج. (1399). نگاهی به زبان (یک بررسی زبان‌شناختی). ترجمه‌ی نسرین حیدری، تهران: سمت.
Bruns, Gerald (1992). L. Hermeneutics: Ancient and Modern. New Haven: Yale University Press.
De man, Paul (1993). Blindness and Insight: Essay in the Rhetoric of Contemporary Criticism. Rutledge.
Frege, Gottlobe (1984). "On Concept and Object", Geach and M. Black (eds), Translations from the Philosophical Writings of Gottlobe Frege, Oxford: Blackwel.
Gadamer, Hans-Georg (1994) Literature and Philosophy in Dialogue, tr. by Robert H. Paslick, Suny Press.
Hirsch. E. D. (1976).  The Aims of Interpretation. University of Chicago Press.
Iser, Wolfgang. (1974). “The Reading Process: A Phenomenological Approach” Implied Reader.
 ــــــــــــــــــــــــــ (1979). The Implied Reader. Baltimore, MD: Johns Hopkins University Press
ــــــــــــــــــــــــــ (1990). “The Play of the Text” Languages of the Unsayable. Eds. New York; Columbia UP. 325-339.
Iser, Wolfgang Baltimore: Johns Hopkins UP. 274-294.
Jauss, Hans Robert (1991). Ästhetische Erfahrungen und literarische Hermeneutik, Asthetic Experience and literary Hermeneutics, 1. Auflage, Frankfurt, Surkamp.
Kripke, Saul (1980). Naming and Necessity, Oxford: Blackwell
Langacker, Ronald (2008). Cognitive grammar, A basic introduction. New York: Oxford University Press.
Locke, John (1976). An Essay Concerning Human Understanding, Oxford: Oxford University Press.
Putnam, Hilary (1997). "The Meaning of Meaning", in: Mind, Language and Reality, Cambridge: University of Cambridge
Schleiermacher, Friedrich Daniel Ernest (1977). Hermeneutik und Kritik (Hermeneutics and Criticism), Hrsg, Und eingeleitet von Manfred Frank, Frankfurt, Surkamp.
Schwartz, Stephen (1977). Naming, Necessity and Natural Kinds, Ithaca: Cornell University Press.
 

فایل ها

هم رسانی

ارجاع به این مقاله

آمار