نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسنده

• حمیدرضا اردستانی رستمی

گروهِ زبان و ادبیّاتِ فارسی، واحدِ دزفول، دانشگاهِ آزادِ اسلامی، دزفول، ایران

چکیده

گذشتگان آسمان را پدر و زمین را مادر می‌انگاشتند که در آثار بسیاری از شاعران و نویسندگان، از جمله ناصرخسرو می‌توانیم این باور را ببینیم؛ اما همین ناصرخسرو در بیت‌هایی آسمان را «مادرِ» مردمان و در جایی دیگر، «خواهرِ اهریمن» می‌خوانَد و بدین‌ترتیب، به مادینه بودنِ او اشاره می‌کند. به نظر می‌رسد چراییِ این موضوع را باید در باورهایِ کهنِ ایرانی (کیش مهر و مانویت) که اسماعیلیان و از جمله ناصرخسرو از آن متأثر بودند، پی بگیریم و برشماریم؛ به این معنا که: 1) ایرانیان در هنگام نیایشِ ایزد مهر، از آسمان هم یاد می‌کردند و از آن‌جا که نزد برخی این ایزد، مؤنث تلقی می‌شده، گویا آنان آسمان را نیز به دلیل همجواری با مهر، مادینه می‌انگاشتند؛ 2) ایرانیان گوهر آسمان را از سنگ می‌دانستند؛ گوهری که برای مهریان، زنی پنداشته شده که مهر از دل آن بیرون آمده و بدین‌ترتیب، جنبه‌ای مادرانه از او به تصویر کشیده شده که این باور سپس‌تر در متنی ادبی چون دیوان ناصرخسرو بازتاب یافته است؛ 3) در کلام ناصرخسرو آسمانِ مادینه، معادل «آز» به کار رفته است. در مانویت، آسمان از تن دیوانی شکل گرفته است که آز، مادرِ دروندِ آن‌ها است و مادینه پنداشته می‌شود؛ از همین‌روی، در متنی مانوی می‌خوانیم که آز از آسمان بر خشک و تر افتاده و رنج در هستی از آن برخاسته است. پس این‌که ناصرخسرو از سویی آسمان را مادر و در دیگرسو بدمهر می‌خواند، می‌تواند از این نگرش مانوی‌ها برخاسته باشد؛ چنان‌که وقتی او از فلک، در جایگاه خواهرِ اهریمن یاد می‌کند، به صورت ناآگاهانه، همین نگاه مانویان به آز را با خود داشته است؛ یعنی همان‌گونه که در متن‌های مانوی، آزِ مادینه به عنوان اصلِ مُجزای شریر در کنار اهریمن، (همچون خواهری در کنار برادر) قرار می‌گیرد، شاعر قبادیان نیز فلک را که همسان و در پیوند با آز است، خواهر اهریمن می‌خواند.

کلیدواژه‌ها

• ناصرخسرو
• مادینگی آسمان
• زن و آسمان در شعر ناصرخسرو
• زن در کیش میترا و مانویت

موضوعات

• ادبیات قدیم

عنوان مقاله [English]

The Reasons for the Femininity of the Sky in Nāṣer(-e) Ḵosrow's Perspective

نویسنده [English]

• Hamidreza Ardestanirostami

Department of Persian Language and Literature, Dezful Branch, Islamic Azad University, Dezful, Iran.

چکیده [English]

In older times, people considered the sky as the father and the earth as the mother, a belief reflected in the works of many poets and writers, including Nāṣer(-e) Ḵosrow. However, Nāṣer(-e) Ḵosrow, in some verses, refers to the sky as the "mother" of humans and, elsewhere, as the "sister of Ahriman," thereby indicating its feminine nature. The reason for this can be traced back to ancient Iranian beliefs (Mithraism and Manichaeism), which influenced the Ismailis, including Nāṣer(-e) Ḵosrow. The following points summarize this connection:
1. When worshiping the god Mithra, Iranians also mentioned the sky. Since Mithra was perceived as female by some, they likely considered the sky feminine due to its proximity to Mithra.
2. Iranians believed that the essence of the sky was made of stone; an essence from which Mithra emerged. For the followers of Mithraism, this essence was perceived as female, and thus, a maternal aspect was attributed to it. This belief was later reflected in literary texts such as the Divan of Nāṣer(-e) Ḵosrow.
3. In Nāṣer(-e) Ḵosrow's writings, the feminine sky is equated with Āz ("Avarice"). In Manichaeism, the sky is said to have been formed from the bodies of demons, whose evil mother is Āz, considered to be feminine. Thus, in a Manichaean text, we read that Āz fell from the sky onto the dry and wet, causing suffering in existence. Therefore, Nāṣer(-e) Ḵosrow's depiction of the sky as a mother on one hand and as evil-hearted on the other may stem from this Manichaean perspective. Just as when he refers to the sky (falak) as the sister of Ahriman, it harks back to the Manichaean view of Āz. That is to say, in the same way that in Manichaean texts, the feminine Āz is portrayed as a separate evil principle

کلیدواژه‌ها [English]

• Nāṣer(-e) Ḵosrow
• sky
• Āz (Avarice)
• femininity
• Mithraism
• Manichaeism