سیر "نظریة الهامی" (بوطیقای الهام) و منابع الهام در فرهنگ ایران باستان و شعر فارسی دورة اسلامی

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسنده

دانشگاه فردوسی مشهد

چکیده

کهن‌ترین نظریة ادبی بشر نظریة الهامی بوده است. این نظریه در اولین مظاهر خود، در باور انسان عصر اساطیر، الهام را به خدایان و فرشتگان نسبت می‌داد و در جدیدترین مظاهر خود، روان ناخودآگاه انسان را منبع الهام می‌دانست. تاریخ تطوّر بوطیقای الهام، در جهان غرب به چند دوره اصلی تقسیم می‌شود: مدلهای باستانی الهام؛ احیای نظریة یونانی- رومی اصل الهی شعر و جنون الهامی شاعر در عصر رنسانس؛ مدل‌های روشنگری و رمانتیک و نظریات مدرن و پست مدرن. در این جستار، پس از مرور تطور نظریات و مدلهای الهام در غرب، مدل باستانی ایزد الهام‌دهنده را در فرهنگ ایران باستان و منابع الهام در شعر فارسی دورة اسلامی، را بررسی کرده‌ایم. مطابق این تحقیق، منابع نظریة الهامی در شعر فارسی دورة اسلامی را می‌توان به چند بخش تقسیم کرد: ادامة باورهای باستان و تداوم خویشکاری الهام‌بخشی سروش؛ نفوذ سنتهای عرب جاهلی؛ بسط باورهای اسلامی و فرهنگ قرآن و حدیث و سنت نبوی، و بالاخره رشد باورهای عرفانی و اشراقی دربارة اصالت ناخودآگاهی و سکر و شهود و وساطت فرشتگان. این مدلها منبع الهام را در آغاز بیرونی تصور می‌کردند، ولی در دیدگاه عرفانی، این منبع درونی و قابل تطبیق با ناخودآگاه الهام‌گیرنده است که با مدلهای روان‌شناختی مدرن در غرب سنجیدنی است.

کلیدواژه‌ها

موضوعات

عنوان مقاله [English]

The History of the theory of inspiration (Poetics of inspiration) And the sources and the models of inspiration in the ancient Persian culture and Persian Poetry Islamic period

نویسنده [English]

  • farzad ghaemi
چکیده [English]

The most ancient literary theory held by man has been the theory of inspiration. This theory, in its earliest forms, can be traced in myths where inspiration was attributed to gods and angels; and in its most recent forms, the unconscious human mind is said to be the source of inspiration. In this paper, after reviewing the evolution of theories and models of inspiration in the West, we study the models of inspiration prevalent in the ancient Persian culture and those common in Persian Poetry of the Islamic period. The sources of inspiration in the Islamic Persian Poetry are mainly divided into: continuation of the ancient cult of inspiration and belief in the inspirational role of Surūsh; influence of pre-Islamic Arab traditions, expansion of Islamic beliefs and Quran and Hadith culture and Prophetic Tradition; and finally the development of mystical and intuitive beliefs about the originality of the unconscious, intoxication, intuition and angelic mediation. Such beliefs held that the inspiration lies in an external agency, but according to the mystical outlook, inspiration is an internal matter and can be attributed to the unconscious of the one who is inspired. Accordingly, the concept of inspiration can be analyzed with regard to modern psychological western models.
Key words: Inspiration, Goddess of Inspiration, Unconscious, Theory of Inspiration (Poetics of Inspiration).
 
 

کلیدواژه‌ها [English]

  • inspirtaion
  • the goddess of inspiration
  • unconscious
  • the theory of inspiration (Poetics of inspiration)

مراجع

قرآن مجید. (1384). ترجمه‌ی محمدمهدی فولادوند، قم: دفتر تبلیغات اسلامی حوزه علمیه.
ابن ابی‌جمهور احسائی. (1403ق.). عوالی اللئالی العزیزیه فی الاحادیث الدینیه. قم: مطبعه سیدالشهداء.
احمدی، بابک. (۱۳۷۴). حقیقت و زیبایی. تهران، مرکز.
اخوان ثالث، مهدی. (1348). ارغنون. تهران: مروارید.
افلاطون. (1383). جمهور. ترجمه‌ی فؤاد روحانی، تهران: علمی و فرهنگی.
ــــــــ (1344).  پنج رساله. ترجمه‌ی محمود صناعی، تهران: بنگاه ترجمه و نشر کتاب.
ــــــــ (1336).  چهار رساله. ترجمه‌ی محمود صناعی، تهران: بنگاه ترجمه و نشر کتاب.
اوحدی، مهرانگیز. (1384). «الهام‌های شاعرانه». پژوهش زبان و ادبیات فارسی. پاییز و زمستان. شماره 5. صص 1-20.
اوستا. (۱۳8۴). گزارش و پژوهش. جلیل دوست‌خواه، 2جلد، تهران: مروارید.
ایرج میرزا. (1353). دیوان. به اهتمام محمدجعفر محجوب، تهران: اندیشه.
پورداوود، ابراهیم. (۱۳56). یادداشت‌های گاثاها. دانشگاه تهران.
پورنامداریان، تقی. (1380).  در سایه آفتاب، تهران: سخن.
ـــــــــــــــــ (1368) رمز و داستان‌های رمزی در ادب فارسی. تهران: علمی و فرهنگی.
ـــــــــــــــــ (۱۳۸۸). «عالم مثال افلاطون، ناخود‌آگاه جمعی یونگ و عالم دل مولوی». پژوهش‌نامه، ش۹ ، پاییز، صص۵۲-۶۸.
حافظ، خواجه شمس الدین محمد. (1380). دیوان. بر اساس تصحیح غنی- قزوینی، تهران: ققنوس.
جرجانی، شیخ عبدالقاهر. (1368). دلائل الاعجاز فی القرآن (ترجمه‌ی فارسی). ترجمه و تحشیه‌ی سیدمحمد رادمنش، مشهد: آستان قدس رضوی.
حمیده، عبدالرزاق. (1956م.). شیاطین الشعرا. مکتبه الانجلوالمصریه.
خاقانی شروانی، افضل الدین بدیل. (1369). دیوان. تصحیح ضیاءالدین سجادی، تهران: زوار.
رازی، جمال­­الدین شیخ ابوالفتوح. (1352). تفسیر روح الجنان و روح الجنان، تصحیح علی اکبر غفاری، تهران: کتابفروشی اسلامیه.
رودکی. (۱۳۷0). دیوان. به کوشش خلیل خطیب رهبر، تهران: صفی علیشاه.
زرین کوب، عبدالحسین. (۱۳6۴). سر نی. تهران: علمی.   
ـــــــــــــــــــــــ (1369). نقد ادبی. ج 1 و 2، تهران: امیرکبیر.
سجادی، سید جعفر. (۱۳63). فرهنگ لغات و اصطلاحات و تعبیرات عرفانی. تهران: طهوری.
سعدی، مصلح‌الدین. (1382). کلّیات. به اهتمام محمدعلی فروغی، تهران: زوار.
سیدحسینی، رضا. (1357). مکتب‌های ادبی. تهران: کتاب زمان.
سلیم‌الحوت، محمود. (1390).باورها و اسطوره‌های عرب پیش از اسلام. ترجمه‌ی منیژه عبداللهی و حسین کیانی، تهران: علم.
شفیعی کدکنی، محمدرضا. (1343). «آفرینش و الهام هنری». هیرمند، مشهد: تابستان، صص328-341.
عبدالرزاق، جمال‌الدین. (۱۳20). دیوان. تصحیح و حواشی: وحید دستگردی، تهران: ارمغان.
عطار، شیخ فریدالدین. (۱۳۷۴). منطق الطیّر. تصحیح صادق گوهرین، شرح اصغر برزی، تهران: امیرکبیر.
فردوسی، ابوالقاسم. (1385). شاهنامه. به کوشش سعید حمیدیان، 4 مجلد (9ج)، تهران: قطره.
قائمی، فرزاد. (1387الف). «افلاطون و نظریه‌های دوگانه او درباره شعر». فصلنامه تخصصی زبان و ادبیات فارسی، شماره 19، پاییز.
ـــــــــــــ (1387ب). «سروش: رب النوع شاعری در ایران باستان». فصلنامه جستارهای ادبی، سال 41، شماره 1 (پیاپی 160)، بهار، صص 245-264.
کاشانی، باباافضل. (1363). رباعیّات. تصحیح سعید نفیسی، تهران: فارابی.
ک‍روچ‍ه‌، ب‍ن‍دت‍و. (۱۳۸۱). کلّیات‌ زی‍ب‍اش‍ن‍اسی‌. ت‍ه‍ران: علمی‌ و ف‍رهنگی‌‏.
گوهرین، سیدصادق. (بی­تا). شرح اصطلاحات تصوف. تهران، زوار.
محمدالطناحی، محمود و عبدالفتاح محمد الجلو. (1964). طبقات الشافعیه الکبری. لتاج الدین أبی نصر عبدالوهاب بن علی بن عبدالکافی السبکی، قاهره: عیسی البابی الحلبی.
محمدیان، بهرام. (۱۳۸۰). فرهنگنامه‌ی کتاب مقدس.تهران: روز نو.
مولوی، جلال­الدین محمد. (۱۳۷6). کلیات دیوان شمس تبریزی. مقدمه و تصحیح: محمد عباسی، تهران: طلوع.
ــــــــــــــــــــــــ (۱۳۷9). مثنوی معنوی. تصحیح محمد استعلامی، تهران: سخن.
میبدی، ابوالفضل رشیدالدین. (۱۳۷1). کشف الاسرار و عدّه‌ی الابرار (معروف به تفسیر خواجه عبدالله انصاری). به سعی و اهتمام علی‌اصغر حکمت، تهران: امیرکبیر.
میرصادقی، جمال و میرصادقی(ذوالقدر)، میمنت. (۱۳۷7). واژه‌نامه‌ی هنر داستان‌نویسی. تهران: مهناز.
میرصادقی (ذوالقدر)، میمنت. (۱۳۷6). واژه‌نامه‌ی هنر شاعری. تهران: مهناز.
ناصرخسرو. (1353). دیوان اشعار. به تصحیح مجتبی مینوی و مهدی محقق، تهران: دانشگاه تهران.
نظامی گنجه­ای، الیاس بن یوسف. (۱۳۷6). اقبالنامه. با تصحیح و حواشی حسن وحید دستگردی، به کوشش سعید حمیدیان، تهران: قطره.
ـــــــــــــــــــــــــــــــ (1333). خسرو و شیرین. به اهتمام وحید دستگردی، تهران: ابن سینا.
ــــــــــــــــــــــــــــــــ (1372). کلیات مخزن‌الاسرار. تصحیح برات زنجانی، تهران: دانشگاه تهران.
ـــــــــــــــــــــــــــــــ (1373).هفت پیکر. تصحیح برات زنجانی، تهران: دانشگاه تهران.
نیبرگ، هنریک سموئل. (1359). دین‌های ایران باستان. ترجمه‌ی سیف الدین نجم آبادی، تهران: مرکز ایرانی مطالعه‌ی فرهنگ‌ها.
همایی، جلال الدین. (1363). «تابعه». یغما، تهران: ایران، سال 13، صص 229-232.
یونگ، کارل گوستاو. (1370). روان‌شناسی دین. ترجمه‌ی فؤاد روحانی، تهران: کتاب‌های جیبی.
Allen, Michael J. B. (1999)."Renaissance Neoplatonism". The Cambridge History of Literary Criticism, Vol III: The Renaissance, Glyn P. Norton, ed. Cambridge U. pp. 436-438.
Baily, Harold Walter. (1943). Zoroastrian Problems in the Ninth-Century Books, Clarendon press.
Bloom, Harold. (1988). "Twentieth-century American Literature".Vol. 6, Chelsea House Publishers.
Brogan, T.V.F. (1993)."Inspiration" in Alex Preminger and T.V.F. Brogan, eds., The New Princeton Encyclopedia of Poetry and Poetics. Princeton, NJ: Princeton University Press. 609-610.
Burtchaell, James Tunstead (1969).Catholic Theories of Biblical Inspiration Since 1810: A Review and Critique. CUP Archive.
Burwick, Frederick (2010). Poetic Madness and the Romantic Imagination. Penn State Press.
Castor, Grahame. (1964). "Pléiade Poetics: A Study in Sixteenth-Century Thought and Terminology". Cambridge University Press, pp. 26–31.
Cirlot, J. (1971). E, A Dictionary of Symbols. Translated by Jack Sage, 2nd Edition, Barnes & Noble Books.
Clark, Timothy. (2000).The Theory of Inspiration: Composition as a Crisis of Subjectivity in Romantic and Post-romantic Writing. reprint. Manchester University Press.
Cushman, Stephen , Clare Cavanagh, Jahan Ramazani, and Paul Rouzer (2012). The Princeton Encyclopedia of Poetry and Poetics: Fourth Edition. Princeton University Press.
Dowson, John. (2004). A Classical Dictionary of Hindu Mythology, and Religion, Geography, History, and Literature. reprint. Asian Educational Services.
Hoerl, Alexandra Elizabeth (2008).  The Necessity of Inspiration and the Crisis of Modern Political Communication. ProQuest.
Greene, Roland, Stephen Cushman, Clare Cavanagh, Jahan Ramazani, Paul F. Rouzer, Harris Feinsod, David Marno, Alexandra Slessarev.(2012). The Princeton Encyclopedia of Poetry and Poetics. Princeton University Press.
Groden, Michael , Martin Kreiswirth, Imre Szeman. (2005). The Johns Hopkins guide to literary theory & criticism. Johns Hopkins University Press.
Jean-Luc, Nancy. (1996).The Muses. Stanford University Press.
 Jung, Carl Gustav. (1959). Basic writings. Modern Library.
Violet S. De Laszlo. (1958). Psyche and Symbol: A Selection from the Writings of C. G. Jung, Doubleday.
_______________(1964).  Collected Works: The archetypes and the collective unconscious. Volume 9,   Part 1, Editors: Herbert Edward Read, Michael Fordham, Gerhard Adler, Pantheon Books.
_____________William Stanley Dell, and Cary F. Baynes. (2001). Modern Man in Search of a soul, Routledge.
Law, David. (2001). Inspiration; New Century Theology. Continuum.
McDonald, Lee Martin. (2011).The Origin of the Bible: A Guide for the Perplexed. Continuum.
Moscovici, Claudia. (2007).Romanticism and Postromanticism. Lexington Books.
Prasher, George. (2004). A Study in Prophetic Principles. Kevin Hickling.
Rasula, Jed. (2009). Modernism and Poetic Inspiration. Palgrave Macmillan.
Sharma, Abhi. (2013).The Great Book of Best Quotes of All Time. Abhi Sharma.

فایل ها

هم رسانی

ارجاع به این مقاله

آمار