واکاوی در سه رنگزای سکاهن، بهرمان و عنبر با تکیه بر شعر فارسی (قرن چهارم تا هشتم هجری‌قمری)

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 دانشجوی دکتری گروه زبان و ادبیات فارسی ، واحد نجف آباد، دانشگاه آزاد اسلامی، نجف آباد، ایران.

2 استاد گروه زبان و ادبیات فارسی، واحد نجف آباد، دانشگاه آزاد اسلامی، نجف آباد، ایران.

3 استادیار، گروه مرمت و باستان سنجی، دانشکدۀ هنرهای کاربردی، دانشگاه هنر اسلامی تبریز، تبریز، ایران.

4 دانشیار گروه زبان و ادبیات فارسی ، واحد نجف آباد، دانشگاه آزاد اسلامی، نجف آباد، ایران.

چکیده

رنگزاها مواد طبیعی یا مصنوعی رنگینی هستند که از دوره­ی غارنشینی تاکنون، انسان­ از آن­ها برای رنگ­آمیزی محیط و اشیای پیرامون خود بهره گرفته است. به­نظرمی‌رسد، تعدادی از رنگزاهایی که در ایران کهن استفاده می­شده­اند، در گذر زمان به فراموشی سپرده شده‌ یا تغییر نام داده­اند و اکنون بعضی از آن­ها در جوامع علمی با واژه­های دخیل از سایر زبان­ها، استفاده می­شوند و تا کنون نیز منبعی که در آن، تمام رنگزاهای ایرانی به­طورمستقل معرفی و بررسی شده باشد، دیده نشده است. ازآنجایی­که شناخت کامل رنگزاهای ایرانی و واژگان مربوط به آن­ها، ضرورتی علمی و عاجل است و با توجه به این­که شاعران از رنگزاها به­وفور در شعر خود بهره گرفته‌اند، از متون نظم فارسی کهن می­توان در حوزه­ی بازیابی بخش­هایی از علوم مربوط به رنگزاها اطلاعات مفیدی گردآوری نمود که از مهم­ترین اهداف این پژوهش است. در این مقاله با بررسی دیوان‌های شاعران از قرن چهارم تا هشتم هجری­قمری، به بازشناخت سه رنگزای طبیعی فراموش­شده یا تغییر نام­داده در ایران کهن پرداخته شده است؛ دستیابی به رنگزاهایی مانند سکاهن، بهرمان یا عصفر و عنبر حاصل این پژوهش است. نتیجه­ی این پژوهش از یک­سو می­تواند راهگشای تفسیر صحیح بیت­هایی باشد که رنگزاها و مضمون­هایشان ­در آن­­ها حضور دارند و از سوی دیگر، گوشه­ای از رنگزاهای فراموش­شده­ی کهن ایرانی براساس شعر فارسی را معرفی کند. اطلاعات فنی استخراج­شده از شعر فارسی در حوزه­ی رنگزاها نیز می­تواند مورد استفاده­ی پژوهشگران حوزه­های مختلف علوم مرتبط با آن، مانند پژوهش هنر، مرمت آثار تاریخی، باستان سنجی و صنایع قرارگیرد.
واژه­های کلیدی: ط
رنگزاها مواد طبیعی یا مصنوعی رنگینی هستند که از دوره­ی غارنشینی تاکنون، انسان­ از آن­ها برای رنگ­آمیزی محیط و اشیای پیرامون خود بهره گرفته است. به­نظرمی‌رسد، تعدادی از رنگزاهایی که در ایران کهن استفاده می­شده­اند، در گذر زمان به فراموشی سپرده شده‌ یا تغییر نام داده­اند و اکنون بعضی از آن­ها در جوامع علمی با واژه­های دخیل از سایر زبان­ها، استفاده می­شوند و تا کنون نیز منبعی که در آن، تمام رنگزاهای ایرانی به­طورمستقل معرفی و بررسی شده باشد، دیده نشده است. ازآنجایی­که شناخت کامل رنگزاهای ایرانی و واژگان مربوط به آن­ها، ضرورتی علمی و عاجل است و با توجه به این­که شاعران از رنگزاها به­وفور در شعر خود بهره گرفته‌اند، از متون نظم فارسی کهن می­توان در حوزه­ی بازیابی بخش­هایی از علوم مربوط به رنگزاها اطلاعات مفیدی گردآوری نمود که از مهم­ترین اهداف این پژوهش است. در این مقاله با بررسی دیوان‌های شاعران از قرن چهارم تا هشتم هجری­قمری، به بازشناخت سه رنگزای طبیعی فراموش­شده یا تغییر نام­داده در ایران کهن پرداخته شده است؛ دستیابی به رنگزاهایی مانند سکاهن، بهرمان یا عصفر و عنبر حاصل این پژوهش است. نتیجه­ی این پژوهش از یک­سو می­تواند راهگشای تفسیر صحیح بیت­هایی باشد که رنگزاها و مضمون­هایشان ­در آن­­ها حضور دارند و از سوی دیگر، گوشه­ای از رنگزاهای فراموش­شده­ی کهن ایرانی براساس شعر فارسی را معرفی کند. اطلاعات فنی استخراج­شده از شعر فارسی در حوزه­ی رنگزاها نیز می­تواند مورد استفاده­ی پژوهشگران حوزه­های مختلف علوم مرتبط با آن، مانند پژوهش هنر، مرمت آثار تاریخی، باستان سنجی و صنایع قرارگیرد.
واژه­های کلیدی:

کلیدواژه‌ها

موضوعات

عنوان مقاله [English]

Examining three samples of natural dyes- Sakahan, Anbar, Bahraman- used in ancient Iran, as found in ancient Historical Literary Documents and Persian poems (4th- 8th centuries AH)

نویسندگان [English]

  • fatemeh salahshour 1
  • ata mohammad radmanesh 2
  • yaser hamzavi 3
  • mahbube khorasani 4
1 Fatemeh salahshour Ph.D. Student, Department of Persian literature, Faculty of Humanities, Najafabad branch, Islamic Azad University, Najafabad, Iran.
2 Professor, Department of Persian literature, Faculty of Humanities, Najafabad branch, Islamic Azad University, Najafabad, Iran
3 Assistant professor, faculty of applied Art, Tabriz Islamic Art University, Tabriz, Iran.
4 Associate Professor, Department of Persian literature , Faculty of Humanities, Najafabad branch, Islamic Azad University, Najafabad, Iran.
چکیده [English]

 

Aim: The purpose of the present study is to identify samples of Iranian natural dyes which were used in ancient Persian but have been forgotten, renamed or imported and used with other names. The data worked on in this study comprised historical literary documents and Persian poetry.
Method and approach of research: This research has been carried out on information gained from library studies performed on the poems of poets from the fourth to the eighth century AH, dictionaries, old books on medicine and stones and jewelries. To this end, the researcher performed content analysis on the data obtained. 
Findings and results:  Persian poems are considered as important historical evidence, giving witness to the large number of natural dyes used in ancient Iran. Based on the findings of this study, it is found that many natural dyestuffs have been used in poetry. The dyestuffs pointed out in the poems studied include: Sakahan, amber, Safflower and Bahraman. These dyes were important dyes in ancient Iran and their dyeing properties remained over time.
ط
 

کلیدواژه‌ها [English]

  • Key Words: historical literary
  • Persian literature
  • sakahan
  • bahraman
  • amber

مراجع

آزادی­بویاغچی و همکاران. (1396). «بررسی اوزان سنتی به­کاررفته در دستورالعمل‌های ساخت مرکب در رساله‌های خوشنویسی». گنجینه­ی اسناد، سال27، صص 88-102.
آملی، شمس­الدین­محمدبن محمود. (1381). نفایس­الفنون فی عرایس­العیون. ج3، به تصحیح ابوالحسن شعرانی، تهران: اسلامیه.
آنندراج، محمدپادشاه متخلص به شاد. (1336). فرهنگ آنندراج. زیر نظر محمد دبیرسیاقی، تهران: خیام.
ابن­سینا. (1389). قانون. ترجمه­ی عبدالرحمن شرفکندی، ج5، تهران: سروش.
استعلامی، محمد. (1387). نقد و شرح قصاید خاقانی. براساس تقریرات استاد بدیع­الزمان فروزانفر. ج2، تهران: زوّار.
اعظم­خان، حکیم­محمد. (1313). محیط اعظم. ج3، چاپ هندوستان.
افشارسیستانی، ایرج. (1377). پزشکی سنتی مردم ایران. ج1، تهران: روزنه‏.
امیر معزی، امیرالشعرا محمدبن­عبدالملک نیشابوری.(1318). دیوان امیر معزی. به اهتمام عباس اقبال، تهران: کتابفروشی اسلامیه.
امیری، داود. (1387). رنگرزی طبیعی و استخراج رنگدانه از گیاه اسپرک. تهران: شباهنگ.
انوری، حسن. (1381). فرهنگ بزرگ سخن. ج 5، تهران: سخن.
برهان خلف تبریزى‏، محمدحسین. ‏(1380). فرهنگ فارسى برهان قاطع‏. تهران: نیما.
بهار، مهرداد.(1385). بندهش. تهران: توس.
تفلیسی، حبیش­بن­ابراهیم. (1336). «رساله­ی بیان­الصناعات». فرهنگ ایران­زمین، شماره­ی 5، صص279-457.
جتتنز، رادرفورد؛ استات، جی.ال. (1378). فرهنگ فشرده­ی رنگدانه‌های هنری. حمید فرهمند بروجنی، اصفهان: گلدسته.
جهانشاهی­افشار، ویکتوریا. (1375). فرآیند و روش‌های رنگرزی الیاف با مواد طبیعی. تهران: دانشگاه هنر.
حاجی، امین­الدین. (1395). رنگزاهای طبیعی: علم و فناوری. بیرجند: دانشگاه آزاد اسلامی واحد بیرجند.
حسینى­طبیب، محمدمؤمن. (1378). تحفه­ی حکیم مؤمن. تهران: افست مصطفوى.
خاقانی، بدیل­بن­علی. (1382). دیوان خاقانی شروانی. تصحیح ضیاالدین سجادی، تهران: زوار.
خوشحال­دستجردی، طاهره. (1382). «بازتاب مفهوم قرآنی صبر در آثار عطار نیشابوری». مجله­ی دانشکده ادبیات و علوم انسانی دانشگاه اصفهان، شماره­ی32 و 33، صص 73-102.
دمیری، کمال­الدین. (1395). خواص­الحیوان.(ترجمه­ی حیات­الحیوان)، ترجمه­ی خواجه محمدتقی تبریزی، مصحح فاطمه مهری، تهران: مرکز نشر دانشگاهی.
دهخدا، علی­اکبر. (1339). لغت­نامه­ی دهخدا. زیر نظر محمد معین، تهران: چاپ سیروس.
دین، جنی. (1385). رنگ وحشی. ترجمه­ی کورش کریمشاهی، تهران: مرکز ملی فرش ایران.
رضازاده­شفق، صادق. (1320). فرهنگ شاهنامه. به کوشش مصطفی شهابی، تهران: ­انجمن آثار ملی.
زاوش، محمد. (1348). کانی­شناسی در ایران قدیم. تهران: چاپخانه­ی خرمی.
زمردیان، رضا. (1373). فرهنگ واژه­های دخیل اروپایی در فارسی(همراه با ریشه­ی هر واژه). مشهد: آستان قدس رضوی.
سرورى، محمدقاسم بن حاجى­محمد. (1338). فرهنگ مجمع­الفرس. ج2، تهران: علمی.
سنایی، مجدودبن­آدم. (1388). دیوان سنایی غزنوی. به اهتمام محمدتقی مدرس­رضوی، تهران: سنایی.
شفیعی­کدکنی، محمدرضا .(1388). تازیانه­های سلوک. نقد و تحلیل چند قصیده از حکیم سنایی، تهران: آگاه
شکری، لطف­الله. (1395). رنگزاهای طبیعی. تهران: شمال پایدار.
شیمل، آنه­ماری؛ پرسیلا، ساسک.(1382). «ارزش رنگ در هنر و ادبیات ایران». نامه­ی انجمن، ترجمه­ی مریم احمدی، شماره­ی12، صص40-58. 
طلایی، حسن. (1387). عصر آهن ایران. تهران: سازمان مطالعه و تدوین کتب علوم انسانی دانشگاه­ها(سمت)، مرکز تحقیق و توسعه علوم انسانی.
عضدالدوله، جمال­الدین حسین­بن­فخرالدین حسن اینجوی­شیرازی. (1351). فرهنگ جهانگیری. مشهد: دانشگاه مشهد.
عطار نیشابوری. (1386). مصیبت­نامه. تصحیح محمدرضا شفیعی­کدکنی، تهران: سخن.
عقیلى­علوى­شیرازى، سیدمحمدحسین بن محمد‌هادى.‏(1260 ه.ق‏). مخزن­الأدویه:دائره‌المعارف خوردنی­ها و داروهاى پزشکى سنتى ایران( طبع قدیم). مصححان: احمد کبیر، عجیب احمد، مولوى غلامحسین، مولوى قنبرعلى.‏ کلکته- هندوستان.
عقیلى­علوى خراسانی­شیرازى، سیدمحمدحسین. (1349). قرابادین کبیر. تهران: محمودى.‏
عمید، حسن. (1342). فرهنگ عمید. تهران: به سرمایه­ی کتابخانه­ی ابن­سینا.
فردوسی، ابوالقاسم. (1388). شاهنامه­ی فردوسی. به کوشش سعید حمیدیان، تهران: قطره.
قاآنی. (1336). دیوان حکیم قاآنی‌شیرازی. تصحیح محمدجعفر محجوب، تهران: امیرکبیر.
قلیچ­خانی، حمیدرضا. (1373). رسالاتی در خوشنویسی و هنرهای وابسته. تهران: روزنه.
ــــــــــــــــــــ. (1392). زرافشان: فرهنگ اصطلاحات و ترکیبات خوشنویسی، کتاب­آرایی و نسخه­پردازی در شعر. تهران: فرهنگ معاصر. 
کزازی، میرجلال­الدین. (1379). نامه­ی باستان: ویرایش و گزارش شاهنامه­ی فردوسی. ج3 و4، تهران: سمت.
ــــــــــــــــــــ. (1385). گزارش دشواری­های دیوان خاقانی: بیت­ها و تعبیرهای پیچیده، واژه­شناسی، نکته­های ادبی و هنری. تهران: مرکز.
گلشنی، اکرم. (1391). طب و مضامین طبی و بازتاب آن در ادب فارسی. تهران: سخن.
ماهیار، عباس. (1388). مالک ملک سخن: شرح قصاید خاقانی. تهران: سخن.
مایل­هروی، نجیب. (1372). کتاب­آرایی در تمدن اسلامی. مشهد: آستان قدس­رضوی.
مختاری غزنوی، عمربن­عثمان. (1388). دیوان عثمان مختاری. به اهتمام جلال­الدین همایی، تهران: علمی و فرهنگی.
مصاحب، غلامحسین. (1381). دایره­المعارف فارسی. تهران: امیرکبیر.
معین، محمد. (1376). فرهنگ فارسی. تهران: امیرکبیر.
ملاعبدالرشید تتوی. (1872م). فرهنگ رشیدی. ج2، چاپ کلکته.
منوچهری­دامغانی. (1338). دیوان منوچهری دامغانی. به کوشش محمد دبیرسیاقی، تهران: کتابفروشی زوار.
مولوی، جلال­الدین محمدبن­محمد. (1378). کلیات دیوان شمس. مطابق نسخه­ی تصحیح­شده­ی بدیع­الزمان فروزانفر، ج1، تهران: بهزاد.
ناصرخسرو قبادیانی. (1357). دیوان حکیم ناصرخسرو قبادیانی. ج1، به اهتمام مجتبی مینوی و مهدی محقق، تهران: مؤسسه­ی مطالعات اسلامی، ‌شعبه­ی تهران دانشگاه مک­گیل.
نفیسى، میرزا على­اکبر. (1343). فرهنگ نفیسى. تهران: خیام.
نظامی­گنجوی. (1316). شرفنامه. با حواشی و شرح لغات و ابیات و مقابله با سی نسخه­ی کهنسال، تصحیح حسن وحیددستگردی، تهران: مطبعه­ی ارمغان.
نورانى، مصطفى. (1384) دائره­المعارف بزرگ طب اسلامى‏. ج2، قم: ارمغان یوسف.‏
نوشین، عبدالحسین. (1386). واژه­نامک(فرهنگ­واژه­های دشوار شاهنامه). تهران: معین.
هدایت، رضاقلى بن محمد‌هادى. (1288 ه.ق). فرهنگ انجمن­آراى ناصرى. تهران: کتابفروشى اسلامیه‏‏‏.
Eastaugh, Nicholas, Walsh. valentine, Chaplin. Tracey, Siddall Ruth .(2008). pigment compendium A dictionary and optical microscopy of historical pigments: Elsevier Ltd.
Cornell.RM, Schwetmann.U.(2003). The iron oxides: structure , properties, reactions, occurrences and uses, Wiley.
Gettens. R.J, Stout. G.L.(1942). Painting Materials: A Short Encyclopedia. New York, Dover Publications
Rajasekharan Nair.j, Devika Pillai, Sophia M Joseph, Prya V Senan & PM Sherief. (2011).” cephalopod research and bioactive substances” Indian journal of Geo-Marine sciences, vol40(1):pp 13-27
 

فایل ها

هم رسانی

ارجاع به این مقاله

آمار