پژوهشی در قدمت و اصالت جنگنامه‌های محمد حنفیه

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 زبان و ادبیات فارسی، دانشکده ادبیات و علوم انسانی، دانشگاه اصفهان، اصفهان، ایران

2 اصفهان - دانشگاه اصفهان - دانشکدۀ ادبیات و علوم انسانی - گروه زبان و ادبیات فارسی.

چکیده

محمدبن علی‌بن ابی‌‎‌طالب، مشهور به محمدبن الحنفیه، به‌طور ناخواسته تبدیل به شخصیت محوری شماری از فرقه‌های غالیانه و افراطی از تشیع اعتدالی شده است. نخستین این‌ فرقه‌ها، فرقه‌ی کیسانیه است. فرقه‌های بعدی از این فرقه در مسایل عقیدتی الگو گرفته‌اند. آثار منظوم و منثور متعددی درباره‌ی سرگذشت داستانی محمد‌بن حنفیه در دست است که با عنوان کلی جنگ‌نامه‌های محمد حنفیه شناخته می‌شوند. نسخه‌های خطی این آثار بسیار متأخرند و حتی قراین موجود در متن آن‌ها نیز از روزگار صفوی فراتر نمی‌رود. با توجه به این نکته و نیز تحول‌های فرهنگی عصر صفوی، به‌گمان پژوهشگران، شکل‌گیری و رواج این گونه آثار معمولاً در عصر صفوی بوده است. با این‌ حال، در متون تاریخیِ فرقه‌نگاری و ادبی کهن، شواهد و منقولاتی دیده می‌شود که پیشینه‌ی داستان‌های محمد حنفیه را به چند سده پیش از صفویان می‌رساند. جستار حاضر در پی بررسی این شواهد و دیرینگی آن‌ها خواهد بود. به نظر نویسندگان دستاورد فعالیت فرقه‌های غلات، در پیوند آن‌ها با فرهنگ و ادبیات عامیانه مشخص می‌شود.
 

کلیدواژه‌ها

موضوعات


عنوان مقاله [English]

A study on the antiquity and originality of Mohammad Hanafieh's Jangname

نویسندگان [English]

  • rahim farajollahi 1
  • Gholamhosein Isfahan 2
1 persian language and literature, faculty of humanities, university of Isfahan, Isfahan, Iran
2 Isfahan - University of Isfahan - Faculty of Literature & Humanity Science - Persian Language & Literature.
چکیده [English]

 
 
Abstract
Muhammad ibn Ali ibn Abu Talib, known as Muhammad ibn al-Hanafiyyah, has inadvertently become the central figure of a number of Ghali and extremist sects of moderate Shi'ism. The first of these sects is Kysanyh which has inspired the subsequent sects ideologically. There are several literary works (in prose and verse) on the life story of Muhammad ibn Hanafiya, which are generally known as Jangname-ha-ye Mohammad Hanafiyya. The manuscripts of these works are found to be very recent and even the evidence found in their text does not go further than the Safavid era. Regarding this as well as the cultural developments of the Safavid era, scholars assume that the formation and spread of such works can be attributed to the Safavid era. However, in ancient historical, sectarian and literary texts, there is some evidence testifying that the stories of Muhammad Hanafieh can be traced back several centuries before the Safavids. The present paper has sought to examine such evidence and its temporal origin. The researchers of this study hold that the activities of Ghulāt sects have some links with the popular culture and literature.
 

کلیدواژه‌ها [English]

  • Keywords: Mohammad Hanafieh
  • Jangname
  • Intiqamiyya
  • Ghulāt
  • Mubarrad
  • Tarsusi
منابع
ابن‌اثیر، علی بن محمد.(1280).  أسد الغابة عن معرفه الصحابه. ج4،  المکتبه الاسلامیه، بی‌جا.
اشعری‌قمی، سعد‌بن عبدالله.(1361). المقالات و الفرق. تصحیح محمدجواد مشکور، تهران: علمی و فرهنگی.
ابن‌عبدالبر، یوسف‌بن عبدالله.(1381ق). بهجه المَجالس و أنس المُجالس. ج3، تحقیق محمد مرسی الخولی، بیروت: دارالکتب العلمیه.
ابن‌سعد، محمد.(1421). الطبقات­الکبیر. ج7، تحقیق علی‌محمد عمر، ج11، قاهره: مکتبه الخانجی.
ابن‌اعثم، احمد‌بن علی.(1411).  الفتوح. ج5،  تحقیق علی شیری، بیروت: دارالأضواء.
ابن‌کثیر،اسماعیل‌بن عمر.(1398ق).  البدایه و النهایه. ج9، بیروت: دارالفکر.
اصفهانی، أبونعیم.(1407). حلیه الأولیاء و طبقات الأصفیاء. ج3، بیروت: دارالکتاب العربی.
القاضی، وداد.(1395). کیسانیه (تاریخ و ادبیات). ترجمه‌ی احسان موسوی خلخالی، تهران: رایزن.
ابن‌ندیم، محمد‌بن اسحاق.(1381). الفهرست. تصحیح رضا تجدد، تهران: اساطیر.
بطال‌نامه.(1396). منسوب به ابومخنف لوط‌بن یحیی، تصحیح و تحقیق میلاد جعفرپور، تهران: علمی و فرهنگی.
بلاذری، احمد‌بن یحیی.(1417). أنساب الأشراف. ج3،  تحقیق سهیل زکار و ریاض زرکلی، بیروت: دارالفکر.
تاریخ خلفا و مقتل امام حسین.(1393). از نویسنده‌ای نامعلوم، به کوشش رسول جعفریان و محمدباقر وثوقی، تهران: علم.
تاکر، ویلیام فردریک.(1397). مدعیان مهدویت و هزاره‌گرایان. ترجمه‌ی حمید باقری، تهران: حکمت.
جعفریان، رسول.(1378).  قصه‌خوانان در تاریخ اسلام و ایران. قم: دلیل.
جعفری‌قنواتی، محمد.(1394). «جنگ‌نامه‌ی کِشم و جِرون‌نامه». دانشنامه‌ی فرهنگ مردم ایران، ج3، تهران: مرکز دایره­المعارف بزرگ اسلامی، صص 215-217.
حافظیان‌بابلی، ابوالفضل.(1388). فهرست نسخه‌های خطی کتابخانه مجلس شورای اسلامی. ج31، تهران: کتابخانه، موزه و مرکز اسناد مجلس شورای اسلامی.
حسن‌زاده، علیرضا.(1381).  افسانه‌ی زندگان. تهران: مرکز بازشناسی اسلام و ایران.
حمزه‌نامه. (1362). تصحیح جعفر شعار. تهران: فروزان‌روز.
دانش‌پژوه، محمدتقی.(1339). فهرست نسخه‌های خطی کتابخانه‌ی دانشکده‌ی ادبیات دانشگاه تهران. ج1، تهران: دانشگاه تهران.
___________  .(1364). فهرست نسخه‌های خطی کتابخانه مرکزی و مرکز اسناد دانشگاه تهران. ج17، تهران: دانشگاه تهران.
دانش‌پژوه، محمدتقی؛ حجتی، محمدباقر.(1345). فهرست نسخه‌های خطی کتابخانه‌ی دانشکده‌ی الهیات و معارف اسلامی دانشگاه تهران. ج1، تهران: دانشگاه تهران.
ذهبی، شمس‌الدین محمد‌بن احمد.(1402). سیر أعلام النبلاء. ج4، شعیب الأرنوؤط، بیروت: مؤسسة الرسال.
روضه­الأحباب.(1394). از نویسنده‌ای نامعلوم، تصحیح و ترجمه­ی مظهر ادوای، مشهد: به‌نشر
زرین‌کوب، عبدالحسین.(1385). دنباله‌ی جستجو در تصوف ایران. تهران: امیرکبیر.
زمخشری، محمودبن عمر.(1412). ربیع­الأبرار و نصوص­الأخیار. ج4، تحقیق عبدالامیر مهنّا، بیروت: موسسه الاعلمی للمطبوعات.
صحاری، سلمه‌بن مسلم.(1427). الأنساب. ج 2، تحقیق محمد احسان­النص، عمان: مکتبه الألوان الحدیثه.
طبری، محمدبن جریر.(بی‌تا). تاریخ الرسل و الملوک. ج 6 و7، به کوشش دوخویه، تهران: افست مکتبه الأسدی.
طرسوسی، ابوطاهر.(1380). ابومسلم‌نامه. ج1، به کوشش حسین اسماعیلی، تهران: قطره.
ـــــــــــــــــ .(1395). حماسه‌ی قران حبشی. ج1، تصحیح میلاد جعفرپور، تهران: علمی و فرهنگی.
فرج‌اللهی، رحیم.(1397). «زمینه و سیر تاریخی داستان بئر ذات العلم». دو‌ماه­نامه‌ی فرهنگ ادبیات عامه، سال 6، شماره­ی 24، صص 199-220.
قمی‌شاهرودی، طغان‌شاه‌بن نظام.(874ق). انتقامیه. نسخه‌ی خطی محفوظ در مجموعه‌ای به شماره­ی 87 د در دانشکده‌ی الهیات دانشگاه تهران.
مبرد، محمد‌بن یزید.(1407).  الکامل فی اللغة و الأدب. ج 1و2، تحقیق تغارید بیضون و نعیم زرزور، بیروت: دارالکتب العلمیه.
مجموعه‌ی خطی الف. (بی‌تا). کتابخانه‌ی مجلس شورای اسلامی، شماره 9951.
مجموعه‌ی خطی ب. (بی‌تا). کتابخانه‌ی مرکزی دانشگاه تهران، شماره 9068
محجوب، محمدجعفر.(1387).  ادبیات عامیانه‌ی ایران. به کوشش حسن ذوالفقاری، تهران: چشمه.
منزوی، احمد.(1365). فهرست مشترک نسخه‌های خطی پاکستان. ج6، اسلام‌آباد: مرکز تحقیقات فارسی ایران و پاکستان.
نجاشی، احمدبن علی.(1432). رجال. تحقیق السید موسی الشبیری‌الزنجانی، قم: مؤسسه النشر الإسلامی.
نخجوانی، هندوشاه.(1361). تجارب‌السلف. چاپ عکسی به کوشش سیدحسن روضاتی، اصفهان: نفائس مخطوطات اصفهان.
نوبختی، حسن‌بن موسی.(1355ق). فرق­الشیعه. تصحیح محمدصادق آل‌بحرالعلوم، نجف: مطبعه الحیدریه.
واعظ­کاشفی، حسین‌بن علی.(1350). فتوت‌نامه‌ی سلطانی. تصحیح محمدجعفر محجوب، تهران: بنیاد فرهنگ ایران.
Calmard, jean (1998). "Mohammad b. al-Hanafiyya dans la religion populaire, la folklore, les legends dans le monde turco-persan et indo-persan". Cahiers d’Asie central (En ligne), 5/6
Humphreys, r.s (2000). "TA’RIKH" EI2, vol.X,  leiden, brill