شعر پژوهی(بوستان ادب)

. یکی از اندیشه‌های کلیدی سوسور تاکید بر اهمیت زمانمند یا خطی بودن زبان و کارکردهای آن در ساحت‌های گوناگون است که در سال‌های اخیر گروهی از زبانشناسان بر اساس آن نحو زمانمند را به عنوان نگرشی نو بنیاد ... بیشتر . یکی از اندیشه‌های کلیدی سوسور تاکید بر اهمیت زمانمند یا خطی بودن زبان و کارکردهای آن در ساحت‌های گوناگون است که در سال‌های اخیر گروهی از زبانشناسان بر اساس آن نحو زمانمند را به عنوان نگرشی نو بنیاد نهاده‌اند. از طرف دیگر توجه به زمانمندی حلقه‌های زنجیره‌ی سخن باعث تمرکز و دقت خاصی در چینش و جایگاه تک تکِ اجزای سخن می‌شود که هر کدام از آنها نقش مهمی در ایجاد زیبایی و بلاغت شعر فارسی دارند. نوشتار حاضر براساس این اصول و با توجه به این‌که نحو زبان فارسی به‌ویژه در شعر آزادی بیشتری به سرایندگان می‌دهد کوشیده است نوعی تحلیل بلاغی تازه را پیشنهاد کند. این روش در مرحله‌ی اول با الهام از علوم ادبی سنتی و رویکرد فرمالیسم به عنوان دو شیوه‌ی مهم سنتی و نوین تحلیل زبان شعر، با دقت بسیار علل ادبی و بلاغی را در جزئی‌ترین تغییرات جایگاه هر عنصر را جستجو می‌کند. در مرحله‌ی دوم این روش جدید با بهره‌گیری از اصول و شیوه های شعرشناسی شناختی می‌کوشد نقش هر کدام از این تغییرات را در معنا و تاثیری که مخاطب از شعر دریافت می‌کند به دقت نشان دهد. نتایج همگون تحلیل‌های نمونه نشان می‌دهد که این شیوه‌ی پیشنهادی به دلیل انسجام منطقی خود قادر است ساختارهای بلاغی مبتنی بر زمانمندی در شعر را که در زمینه‌هایی چون آموزش فارسی عمومی و تخصصی، گویندگی، خوانندگی، تصحیح متون ادبی و ترجمه کاربرد بسیار دارند بیابد و تجزیه و تحلیل کند.

جنگ اشعار کتابخانۀ مرکزی تبریز (جنگ نخجوانی)، نسخه‌ای دیگر از روضة‌الناظر و نزهة‌الخاطر

مهدی دهقان؛ امین یعقوبی(ماریف)

دوره 17، شماره 3 ، آبان 1404

https://doi.org/10.22099/jba.2025.50760.4548

چکیده

در کتابخانه مرکزی (ملی سابق) تبریز نسخه‌ای با عنوان جنگ اشعار به شمارۀ 3047 محفوظ است که نگارندگان این جستار با بررسی آن به این نتیجه رسیدند که متن آن درست همان متن روضة‌الناظر و نزهة‌الخاطر است. از آنجایی ... بیشتر

حساب غالب و مغلوب: حسابی ناشناخته و گونه ای شکل نایافته

محسن شفیعی قهدریجانی؛ محسن محمدی فشارکی

دوره 17، شماره 3 ، آبان 1404

https://doi.org/10.22099/jba.2025.50564.4582

چکیده

فالنامه‌ها از انواع ادبی‌ای در زبان فارسی هستند که سیر تحول آن‌ها تابحال مورد بررسی قرار نگرفته است، یکی از صورتهای پیشینی فالنامه‌ها "حساب غالب و مغلوب" است که در متون ادبی و تاریخی فارسی بازتاب یافته ... بیشتر فالنامه‌ها از انواع ادبی‌ای در زبان فارسی هستند که سیر تحول آن‌ها تابحال مورد بررسی قرار نگرفته است، یکی از صورتهای پیشینی فالنامه‌ها "حساب غالب و مغلوب" است که در متون ادبی و تاریخی فارسی بازتاب یافته است. از شاخص‌ترین این متون خسرو و شیرین نظامی است، در ضمن این منظومه، فرهاد از مقوله‌ای به نام «حساب غالب و مغلوب» به گونه‌ای مبهم سخن می‌گوید که دریافت فحوای بیت با دشواری همراه است.همانطور که از واژة حساب برمی‌آید، غالب و مغلوب نوعی محاسبه ریاضی است که در ابیات نظامی نحوه محاسبه آن مشخص نیست و شارحان آثار نظامی نیز به نحوه محاسبه و چیستی آن نپرداخته‌اند. درواقع غالب و مغلوب نوعی فال و پیشگویی است در قالب اعداد. این حساب اغلب در جنگ کاربرد دارد و مدعیان آن بر این باورند که با این حساب می‌توانند طرف پیروز جنگ را پیش از ورود به جنگ مشخص کنند.در این مقاله ما با استفاده از روش کمی و توصیفی، پس از بررسی نمونه‌های غالب و مغلوب در متون چاپی و خطی فارسی، و نگاهی بر منابع غیرفارسی به ارائة نمونه‌های موجود در متون شاخص فارسی از این مقوله می‌پردازیم؛ سپس با استفاده ازاین منابع، ساختار و چگونگی محاسبة “غالب و مغلوب” ونحوه استفاده از آن برای یافتن طرف غالب و طرف مغلوب در جنگ و موارد دیگر استفاده از آن را بیان خواهیم کرد.

اخوان ثالث و رجعت رمانتیک ملاحظاتی پیرامون مبانی نظری باستان‌گرایی مهدی اخوان ثالث

جعفر فسایی؛ سمیه رضایی؛ رسول محمدی

دوره 17، شماره 3 ، آبان 1404

https://doi.org/10.22099/jba.2025.50757.4547

چکیده

اخوان ثالث به زعم بسیاری از پژوهشگران، از مومنین به سنّت‌ در عصر جدید به شمار می‌آید؛ بررسی‌‌ها نشان می‌دهد که این نظریه که عموماً بر اساس قراین متنی برآمده از روی‌ساخت شعر اخوان صورتبندی شده‌است، ... بیشتر اخوان ثالث به زعم بسیاری از پژوهشگران، از مومنین به سنّت‌ در عصر جدید به شمار می‌آید؛ بررسی‌‌ها نشان می‌دهد که این نظریه که عموماً بر اساس قراین متنی برآمده از روی‌ساخت شعر اخوان صورتبندی شده‌است، در پژوهش‌های معاصر به صورت یک کلان روایت درآمده است؛ اینک پرسش مهم و کلیدی اینجاست که آیا گرایش به سنت که از آن تحت عناوینی از قبیل باستان‌گرایی یا ایران‌گرایی یاد می‌شود، در معنای اصیل و مصطلح خود یعنی یک نوع گفتمان پویا ناظر بر بازآفرینی نظم جدید در ساحت‌ها و ابعاد مختلف جامعه، در منظومه فکری و متعاقباً در ژرف ساخت شعر اخوان نیز حضور و جریان دارد یا خیر؟ به عبارت دیگر آیا ایران‌گرایی مهدی اخوان ثالث، با رسالت‌ها و آرمان‌های معین ایران‌گرایی در نهضت مشروطه و در بافت گفتمانی و فضای سیاسی ایران پسامشروطه همسو است یا خیر؟ به‌منظور دستیابی به پاسخ این پرسش، اشعار اخوان ثالث مورد مطالعه و تحلیل محتوایی فراتر از محور افقی شعر قرار گرفته‌است؛ نتایج حاصل از دریافت و تشریح این آثار نشان می‌دهد که اخوان‌ثالث اگرچه به‌صورت گسترده به گفتمان ایران باستان و مشخصاً اسطوره‌ها و نمادهای آن ارجاع داده‌است-در سطح روی‌ساخت شعر-، اما سویه فلسفی و نظری این گفتمان را در دستگاه فکری خود ترجمه و منتقل نساخته است؛ درست به همین دلیل، سنت گرایی اخوان، به مثابه رجعتی صرفاً رمانتیک، علیه اصالت و رسالت خویش-یعنی خلق پراکتیس و عاملیت-، شورش کرده‌است.

مزرع سبز فلک و داس مه نو؛ گزارش بیتی از حافظ براساس نظریة اسطورة بازگشت جاودانه

ابوالفضل محبی؛ امیرعباس عزیزی فر؛ سجاد غلامی انجیرکی

دوره 17، شماره 3 ، آبان 1404

https://doi.org/10.22099/jba.2025.51193.4563

چکیده

اسطورة بازگشت جاودانه برای هر پدیدة زمینی، نمونه‌ای آغازین، برتر و آسمانی در نظر می‌گیرد؛ به بیان دیگر، هر چیزی در این جهان را تقلیدی از نمونه‌ای مینوی می‌داند. حافظ در بیتی مشهور از «مزرع سبز فلک» ... بیشتر

سبب تألیف منظومه‌های روایی عاشقانه فارسی تا قرن هشتم

ماریه نورالدینی گچینی؛ مهدی دهرامی؛ حشمت اله آذرمکان

دوره 17، شماره 3 ، آبان 1404

https://doi.org/10.22099/jba.2025.50119.4524

چکیده

سرایش و خلق هر اثر ادبی انگیزه و سببی دارد که نویسنده یا شاعر در بیشتر مواقع بدان اشاره می‌کند و گاهی نیز برحسب دلایل برون متنی می‌توان به آن پی برد. توجه به ذکر تالیف به حدی است که در بیشتر منظومه‌ها، ... بیشتر سرایش و خلق هر اثر ادبی انگیزه و سببی دارد که نویسنده یا شاعر در بیشتر مواقع بدان اشاره می‌کند و گاهی نیز برحسب دلایل برون متنی می‌توان به آن پی برد. توجه به ذکر تالیف به حدی است که در بیشتر منظومه‌ها، بخشی از مقدمه اثر بدان اختصاص یافته است. این مقاله با روش توصیفی تحلیلی انجام گرفته است و هدف آن بررسی سبب تالیف منظومه‌های روایی عاشقانه فارسی تا قرن هشتم است و سعی دارد نشان دهد شاعران چه انگیزه‌هایی برای سرایش اثر خود داشته‌اند و آیا همواره آنچه شاعر در سبب تالیف آورده قابل پذیرش است یا موضوعی خیالی و بن‌مایه‌ای ادبی محسوب می‌شود. این مقاله با بررسی سبب تالیف در نوزده منظومه غنایی تا قرن هشتم نشان داده که آنها در دو دسته مولف‌محور و مخاطب‌محور جای می‌گیرند. در نوع نخست شاعر منفعت شخصی و فردی مثل ماندگاری نام نیک و نشان‌دادن توانایی و مهارت خود یا دریافت صله مدنظر داشته و در نوع دوم، شاعر منظومه‌ای را به سفارش دیگران و اجابت درخواست آنها سروده است. پربسامدترین سبب تالیف سفارش دیگران از جمله صاحبان قدرت و درباریان است که در دوازده اثر بدان اشاره شده است. مردم پسندی و تمایل آنها به داستان‌های عاشقانه نیز دومین انگیزه سرایش محسوب می‌شود که هردو انگیزه مخاطب‌محور است. از میان صاحبان منظومه‌های مورد بررسی، نظامی توجه خاصی به ثبت آن داشته و بخش مستقلی بدان اختصاص داده است.

مقاله کوتاه: بررسی نمادی نو در شعر شهریار

مهدی رمضانی

دوره 17، شماره 3 ، آبان 1404

https://doi.org/10.22099/jba.2025.52830.4628

چکیده

ادبیات ملل مختلف علی‌رغم داشتن هویتی مستقل، با همدیگر در گفت‌وگو و تعامل‌اند که این امر، در ادبیات معاصر ایران محسوس‌تر و عینی‌تر قابل پی‌گیری است؛ چرا که در این عصر، پیشرفت علم و گسترش صنعت چاپ و ... بیشتر ادبیات ملل مختلف علی‌رغم داشتن هویتی مستقل، با همدیگر در گفت‌وگو و تعامل‌اند که این امر، در ادبیات معاصر ایران محسوس‌تر و عینی‌تر قابل پی‌گیری است؛ چرا که در این عصر، پیشرفت علم و گسترش صنعت چاپ و اقتضائات سیاسی در برقراری ارتباط با دول غربی، باعث شد تا ادبیات غربی به اشکال مختلف بر ادبیات شعر معاصر ایران سایه افکند. از جمله حوزه‌هایی که ادبیات معاصر، شاهد تحولات شگرفی در آن بوده، مربوط به نگرش، مضامین و تصاویر بوده است. برای مثال، برخی از شاعران صاحب سبک این عصر همچون فروغ، نیما، شاملو، اخوان و... تحت تأثیر عوامل مختلف اقدام به آشنایی‌زدایی از تصاویر نموده، نمادهای جدیدی را خلق کردند. در این میان، شعر شهریار نیز تجلی‌گاه برخی تصاویر و نمادهای منحصر به فرد و شخصی است؛ یکی از این موارد، مربوط به صورت فلکی زهره(= ونوس/ ناهید) است. در دیوان این شاعر، زهره با حفظ کارکرد خنیاگری فلک، برای اولین بار به عنوان شبان فلک معرفی شده است. این پژوهش با بهره‌گیری از روش استقرایی مبتنی بر تحلیل و با تتبع در آثار دیگر، در پی یافتن مأخذ اصلی تصویر اخیر بوده است. حاصل پژوهش نشان می‌دهد که شهریار به خاطر آشنایی با زبان فرانسه و تأمل در آثار شاعرانی همچون شاتو بریان، حشر و نشر با اشخاص تحصیل‌کرده‌ای چون ایرج میرزا، نیما یوشیج، صادق هدایت و... در خلق این تصاویر، تحت تأثیر ادبیات فرانسه بوده است.

مقالات آماده انتشار

شماره جاری

دوره 17 (1404)

دوره 16 (1403)

دوره 15 (1402)

دوره 14 (1401)

دوره 13 (1400)

دوره 12 (1399)

دوره 11 (1398)

دوره 10 (1397)

دوره 9 (1396)

دوره 8 (1395)

دوره 7 (1394)

دوره 6 (1393)

دوره 5 (1392)

دوره 4 (1391)

دوره 3 (1390)

دوره 2 (1389)

دوره 1 (1388)

دوره و شماره: دوره 17، شماره 3 - شماره پیاپی 65، آبان 1404

تحلیل بلاغی شعر فارسی بر اساس خوانشی شناختی از زمانمندی زبان

چکیده

جنگ اشعار کتابخانۀ مرکزی تبریز (جنگ نخجوانی)، نسخه‌ای دیگر از روضة‌الناظر و نزهة‌الخاطر

چکیده

حساب غالب و مغلوب: حسابی ناشناخته و گونه ای شکل نایافته

چکیده

اخوان ثالث و رجعت رمانتیک ملاحظاتی پیرامون مبانی نظری باستان‌گرایی مهدی اخوان ثالث

چکیده

مزرع سبز فلک و داس مه نو؛ گزارش بیتی از حافظ براساس نظریة اسطورة بازگشت جاودانه

چکیده

سبب تألیف منظومه‌های روایی عاشقانه فارسی تا قرن هشتم

چکیده

مقاله کوتاه: بررسی نمادی نو در شعر شهریار

چکیده